خودارضایی

خودارضایی؛ تحریک اندام حساس و خصوصی بدن برای کسب لذت جنسی.

خودارضایی در صورتی رخ می‌دهد که فرد بدون ارتباط با فرد دیگر، اندام جنسی خود را تحریک کرده و به اوج لذت جنسی برسد. تکرار این عمل منجر به نوعی اعتیاد می¬شود. اگر فرد برای درمان آن اقدام نکند، در معرض انواع آسیب‌های جسمی، روانی و معنوی قرار خواهد گرفت. فرد مبتلا می‌تواند با شناسایی دلایل و انگیزه‌های خودارضایی و مدیریت آنها اقدام به ترک این عمل کند تا از خسارت‌های آن نجات یابد.

مفهوم‌شناسی

خودارضایی به‌معنای تحریک اندام جنسی برای رسیدن به لذت جنسی است.<ref>واژه‌های مصوب فرهنگستان، ذیل واژه خودارضایی، وب¬سایت واژه¬یاب. </ref> فرد با روش‌های نابهنجار مثل تصور صحنه‌های شهوت‌زا اقدام به تحریک اندام‌های حساس بدن خود می‌کند تا به اوج لذت جنسی برسد. <ref>مرعشی، «نقد حذف خودارضایی و هم‌جنس¬گرایی از فهرست اختلالات جنسی در DSM»، 1395ش، ص9.</ref>

خودارضایی در یهودیت و تائوئیسم

در برخی شاخه‌های یهود خودارضایی جنس مذكر ممنوع است. در تائوئیسم که یك آیین قدیمی چینی است، مردان از خودارضایی منع شده‌ند و اعتقاد بر این است که خودارضایی باعث تخلیه انرژی از بدن و مانع ادامه حیات هارمونیک می‌شود. همچنین اعتقاد بر این است که خودارضایی زنان، عمرشان را کاهش می¬دهد و بیماری¬های ناعلاج در آنان ایجاد می‌کند.<ref>«حكم استمنا و هم‌جنس¬بازى در مذاهب و ادیان دیگر»، وب¬سایت تبیان.</ref>

اسلام و خودارضایی

مواجهه اسلام با خودارضایی متناسب با هستی و نیاز جنسی انسان است. در دین اسلام طبیعت و جسم انسان حیکمانه و هدفمند و نیازمند حراست، تکریم و احترام است. نیاز جنسی و ارگان¬های جنسی نیز به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که زن و مرد با هم تعامل داشته باشند؛ از این رو خودارضایی با توجه به اینکه رفتاری فردی و فارغ از تعامل زناشویی است، با فلسفه وجودی نیاز جنسی (مثل توالد) منافات دارد. خودارضایی به تشکیل و تحکیم خانواده نیز آسیب می¬زند و زمینه¬ساز آسیب¬های فردی، خانوادگی و اجتماعی است. بدین جهت جزو انحرافات و رفتارهای آسیب‌زا محسوب می¬شود و از نظر آموزه‌های دینی حرام و ترک آن واجب است.<ref>اصغری‌نکاح و مهاجر بعد، «کاوشی کیفی در عوامل سوق¬دهنده دختران نوجوان به خودارضایی از منظر الگوی تربیت جنسی خانواده محور مبتنی بر رشد»، 1399ش، ص8.</ref>

فرهنگ‌های بدون خودارضایی

در برخی از فرهنگ‌ها رفتاری به اسم خودارضایی وجود ندارد. برخی از پژوهشگران با بررسی میدانی در قبیله آکاها و انگاندو درکنگو که فارغ از تبلیغات رسانه‌ای جنسی رشد کرده بودند، به این نتیجه رسیدند که هیچ‌کدام از افراد انتخاب شده قبل از ازدواج خودارضایی نداشته‌ند و بعد از ازدواج هم فقط معنی رابطه جنسی با همسر را تجربه کرده بودند. <ref>«افشاگری: عدم وجود خودارضایی در قبایل بدوی»، وب¬سایت مس به طلا.</ref>

علائم اعتیاد به خودارضایی

خودارضایی در نسخه‌های قبلی DSM<ref> -Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders.</ref> (مجموعه راهنمای تشخیصی اختلالات روانی) نوعی اختلال روانی محسوب می‌شد؛ ولی در سال 1373ش، این فعالیت نابهنجار جنسی از لیست اختلالات این مجموعه حذف شد؛<ref>مرعشی، «نقد حذف خودارضایی و هم‌جنس‌گرایی از فهرست اختلالات جنسی در DSM»، 1395ش، ص9.</ref> از این رو خودارضایی در این منبع یک اختلال روانی قابل تشخیص نیست و معیارهای دقیقی برای تشخیص اعتیاد به خودارضایی وجود ندارد .<ref>«۷ نشانه اعتیاد به خودارضایی»، وب‌سایت مجله سلامت دکتر بهشتیان.</ref> البته این رفتار زمانی که شروع به ایجاد مشکل می‌کند یا به‌عنوان مکانیزم مقابله‌ای استفاده می‌شود، یک اختلال رفتاری محسوب خواهد شد <ref>[https://recovered.org/addiction/behaviors/masturbation-addiction Cozma & Langdon, "Masturbation Addiction",] Recovered website</ref>و روانشناس می‌تواند با بررسی علایم تشخیص دهد که فرد برای حل مشکل نیاز به درمان دارد یا خیر. برخی از علایم اعتیاد به خودارضایی عبارت است از:

- صرف وقت زیاد بابت خودارضایی؛

- آسیب به زندگی شخصی یا شغلی؛

- ترجیح خودارضایی بر کارهای دیگر؛

- اقدام به خودارضایی در مکان¬های عمومی یا مکان¬های غیرمعمول؛

- استفاده از خودارضایی برای مقابله با احساسات منفی خود مثل اضطراب؛

- فکر کردن به خودارضایی در اغلب موارد؛ <ref>«۷ نشانه اعتیاد به خود¬ارضایی»، وب¬سایت مجله سلامت دکتر بهشتیان.</ref>

- احساس شرمندگی نسبت به خودارضایی¬های مکرر؛

- لذت نبردن از سرگرمی¬های قبلی. <ref>«خودارضایی (علل، عوارض، پیشگیری)»، وب¬سایت سلامت و مهر.</ref>

دلایل خودارضایی

دلایل متعددی می¬تواند زمینه¬ساز ابتلا به خودارضایی شود که عبارت است از:

1- دلایل محیطی و اجتماعی

دلایل محیطی متعددی می‌توانند عامل خودارضایی شوند؛ از قبیل چالش ارتباطی نوجوان با والدین، فشارهای روانی در خانواده و روابط بی¬حد و مرز با جنس مخالف،<ref> اصغری¬نکاح و مهاجر بعد، «کاوشی کیفی در عوامل سوق¬دهنده دختران نوجوان به خودارضایی از منظر الگوی تربیت جنسی خانواده محور مبتنی بر رشد»، 1399ش، ص7.</ref> رفاقت با افراد ناباب و تهاجم فرهنگی و فضای مجازی. <ref>احمدپور، «استمناء؛ علل و عوامل و راه¬های پیشگیری و درمان»، 1398ش.</ref>

2- دلایل روانشناختی برخی از دلایل روانشناختی نیز سوق¬دهنده فرد به سمت خودارضایی هستند؛ از قبیل تخیلات جنسی، باورهای نادرست در مورد خودارضایی، اعتیاد به پورنوگرافی<ref> اصغری¬نکاح و مهاجر بعد، «کاوشی کیفی در عوامل سوق¬دهنده دختران نوجوان به خودارضایی از منظر الگوی تربیت جنسی خانواده محور مبتنی بر رشد»، 1399ش، ص7.</ref> و عقده حقارت. <ref>احمدپور، «استمناء؛ علل و عوامل و راه‌های پیشگیری و درمان»، 1398ش.</ref>

پیامدهای خودارضایی

الف- آسیب‌های جسمی

از جمله ضررهای جسمی ناشی از خودارضایی عبارت است از:

ریزش مو، خستگی، تأثیرمنفی بر حافظه و تمرکز، تاری دید، زودانزالی،<ref>«عوارض خودارضایی بیش از حد چیست؟»، خبرگزاری برنا.</ref> بی¬اختیاری ادرار <ref>-«عوارض خودارضایی از نظر علمی و مذهبی (از خرافات تا واقعیت)»، وب¬سایت تحول آنلاین</ref> و بدتر شدن وضعیت واریکوسل.<ref>کرمی، حسین، «پاسخ‌های علمی دکتر کرمی درباره خودارضایی»، وب¬سایت دکتر حسین کرمی.</ref>

ب- آسیب‌های روانی

1- وسواس بی‌اختیاری؛ برخی از پژوهشگران در بررسی میدانی به این نتیجه رسیدند که بین وسواس بی‌اختیاری و خودارضایی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. <ref>مرعشی و محرابیان، «بررسی همبستگی وسواس ـ بی‌اختیاری، تکانش¬گری، سلامت معنوی و عزت¬نفس با خودارضایی جنسی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۱۳۹۵ش»، 1396ش، ص1138.</ref>

2 - کاهش عزت‌نفس؛

3 -تبدیل شدن به یک راه¬حل اشتباه جهت فرار از مشکلات؛ <ref>«عوارض خودارضایی از نظر علمی و مذهبی (از خرافات تا واقعیت)»، وب¬سایت تحول آنلاین. </ref>

4- افسردگی. <ref>Husted & Edwards, "Personality correlates of male sexual arousal and behavior", Arch Sex Behav 5: (56).</ref>

ج – آسیبهای اجتماعی

خودارضایی می‌تواند منجر به سستی روابط اجتماعی، انزوای فرد از اجتماع، بی¬میلی به ازدواج، تأخیر ازدواج و افت تحصیلی شود. <ref>خودارضایی آسیب¬ها و درمان¬ها»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>

د -آسیب‌های معنوی

فرد مبتلا در روز قیامت از نگاه الهی محروم شده و دچار عذابی دردناک می‌شود.<ref>صدوق‏، خصال،‏ 1362ش، ص106.</ref> در برخی منابع دینی از چنین فردی به‌عنوان ملعون یاد شده است. <ref>خودارضایی»، پایگاه کتابخانه احادیث شیعه.</ref> برخی پژوهشگران به‌صورت میدانی به بررسی رابطه بین سلامت معنوی و عزت¬نفس با خودارضایی جنسی پرداختند و به این نتیجه دست یافتند که بین آنها رابطه منفی و معناداری وجود دارد. <ref>مرعشی و محرابیان، «بررسی همبستگی وسواس ـ بی¬اختیاری، تکانش¬گری، سلامت معنوی و عزت¬نفس با خودارضایی جنسی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ش۱۳۹۵»، 1396ش، ص1138.</ref> عوارض خودارضایی در دختران

با توجه به اینکه خودارضایی رفتار جنسی بدون تعامل با همسر است و از منظر روانشناختی نیز عادتی آسیب¬زا است، می‌تواند آینده دختران در مقام همسری و مادری را تحت تأثیر قرار دهد. <ref>اصغری¬نکاح و مهاجر بعد، «کاوشی کیفی در عوامل سوق¬دهنده دختران نوجوان به خودارضایی از منظر الگوی تربیت جنسی خانواده محور مبتنی بر رشد»، 1399ش، ص12.</ref>

خودارضایی و رابطه زناشویی

1-کاهش رضایت جنسی در رابطه زناشویی؛ برخی از پژوهشگران در یک مطالعه مروری با بررسی 22 مقاله در مورد رابطه بین خودارضایی انفرادی و رضایت جنسی به این نتیجه رسیدند که حدود 71 درصد مطالعات حاکی از رابطه منفی بین خودارضایی و رضایت جنسی در مردان است. <ref>Cervilla et al, "Relationship between Solitary Masturbation and Sexual Satisfaction: A Systematic Review", Healthcare 12: (1).</ref>

2-پیش‌بینی خودارضایی بیشتر در صورت نارضایتی جنسی از تعامل با همسر؛ در مطالعه‌ای گسترده که برخی از پژوهشگران در میان 7648 مرد و 8090 زن انجام دادند، در مردان 64درصد و در زنان 35درصد احساس نارضایتی از رابطه جنسی با همسر، پیش‌بینی می‌کرد خودارضایی بیشتری انجام خواهند داد. <ref>Ley & Ma, "Masturbation and Marriage", Psychology Today.</ref> 3-ایجاد احساس ناکافی بودن در همسر فرد مبتلا؛ خودارضایی فرد می¬تواند حس ناکافی بودن را در همسر وی ایجاد کند. اگر همسرش متوجه شود که او خودارضایی می¬کند، ممکن است این حس را پیدا کند که برای او کافی نیست یا اینکه همسرش از ارتباط جنسی با او خسته شده است و به حد کافی خشنودی جنسی را ایجاد نمی‌کند. <ref>«رابطه بین خودارضایی و رابطه زناشویی چیست؟»، وب¬سایت دکتر سوشا مرجع تخصصی پزشکی و سلامت.</ref> راهکارهای کنترل خودارضایی برای مدیریت و کنترل خودارضایی راهکارهایی وجود دارد از جمله:

• تقویت حیا از خداوند؛ <ref>احمدپور، «استمناء؛ علل و عوامل و راه‌های پیشگیری و درمان»، 1398ش.</ref>
• ازدواج؛ از طریق ازدواج فرد می¬تواند غریزه جنسی خود را به صورت مشروع ارضا کند. <ref>«پرسش و پاسخ استمناء (خود ارضایی)»، وب¬سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آیت¬الله سیستانی.</ref>
• ورزش؛ غریزه جنسی میل سرکشی است و برای کنترل بهینه آن لازم است فرد بر روی جسم و روح خود کار کند. وقتی فرد انرژی ذهنی و جسمی خود را صرف امور مفید در طول روز کند، کمتر تحت تاثیر فشار جنسی قرار خواهد گرفت. در ضمن چون بر اثر ورزش سوخت و ساز بدن بالا رفته و در پایان روز فرد خسته می¬شود، کمتر دچار بی‌خوابی در شب خواهد شد و این تخلیه انرژی فرصت توجه و تمایل به خودارضایی را می‌گیرد. <ref> «ورزش و ترک خودارضایی»، وب‌سایت زندگی ما.</ref>
• دوری از محتوای جنسی؛ دوری از محتوای جنسی (فیلم‌ها، تصاویر و اصوات جنسی) کمک می‌کند فرد احساس نیاز کمتری به خودارضایی داشته باشد. <ref>اعتیاد به خودارضایی چیست؟»، وب¬سایت مجله ای‌سنج.</ref>
• اجتناب از دوستی¬های نامشروع با جنس مخالف؛
• دوری از تنهایی؛
• روزه گرفتن؛
• پرهیز از خوردن غذاهایی که تحریک جنسی می‌کنند؛ مانند پیاز، فلفل و گوشت قرمز.
• دوری از خیال‌پردازی و مشغول شدن به فعالیت‌های مفید؛<ref> «راه خلاصی از استمناء را توضیح دهید؟»، وب¬سایت اسلام کوئیست.</ref>
• خودداری از پوشیدن لباس@های تنگ و جذاب؛
• مراجعه به متخصص؛ اگر فرد به تنهایی نمی¬تواند این عادت را ترک کند، نیاز به کمک یک متخصص روانشناس دارد. <ref>«مشاوره ترک خودارضایی»، مرکز مشاوره شکرانه.</ref>

پروتکل روانشناسی کنترل خودارضایی

برخی از محققان برای کنترل خودارضایی پروتکل ویژه‌ای با تأکید بر رویکرد اسلامی طراحی کرده‌اند. این پروتکل در قالب شش جلسه طراحی شده که ساختار و محتوای کلی آن عبارت است از: در جلسه اول به اجرای پرسشنامه¬های اضطراب و افسردگی، بررسی شرایط مراجع برای استفاده از برنامه درمانی، برقراری رابطه درمانی، آشنا کردن مراجع با پروتکل کنترل خودارضایی و ارائه تکلیف پرداخته می‌شود. در جلسه دوم «هدف‌شناسی» به‌عنوان مؤلفه اصلی در نظر گرفته می‌شود. در این جلسه به بررسی اهداف مراجع، وضعیت فعلی او، قاطعیت مراجع برای ترک خودارضایی و ارائه تکلیف پرداخته می‌شود. در جلسه سوم، مؤلفه اصلی شناخت حوزه‌های خودکنترلی (افکار و هیجان در موقعیت مشکل‌ساز) است. موضوعاتی که در این جلسه به آن پرداخته می‌شود، عبارتند از: بررسی عناصر و حوزه‌های خودکنترلی، ارائه شیوه‌های اسلام در ارتقای حوزه2های خودکنترلی، شناسایی موقعیت‌های مشکل‌ساز منتهی به خودارضایی و ارائه تکلیف. در جلسه چهارم به شناسایی روش‌های بازدارنده مانند مهار هیجان، افکار و رفتار در موقعیت مشکل‌ساز پرداخته می‌شود. در این جلسه اقدام به بررسی عوامل ضعف خودکنترلی، توصیف مراحل چهارگانه خودکنترلی اسلامی (مشارطه، مراقبه، محاسبه و مقابله)، ارائه راه‌کارهای عملی اسلام برای کنترل خودارضایی، شناسایی روش¬های مقابله با موقعیت2های مشکل‌ساز و ارائه تکلیف می‌شود. در جلسه پنجم مؤلفه اصلی «شناخت دشواری‌های خودکنترلی» است. در این جلسه در مورد احتمال بازگشت به خودارضایی، بررسی راه‌های جلوگیری از آن، عملی کردن راه¬حل¬های مقابله با موقعیت‌های مشکل‌ساز، بررسی احتمال بروز و شیوه‌های مقابله با موقعیت¬های جدید مشکل‌ساز و ارائه تکلیف صحبت می‌شود. در جلسه ششم اقدام به جمع‌بندی می‌شود. در این جلسه وضعیت فعلی مراجع با اجرای پرسش‌نامه‌های اضطراب و افسردگی و همچنین میزان دسترسی به اهداف بررسی می‌شود. سپس جلسات جمع@بندی شده و بررسی می‌شود که آیا مراجع نیاز به پیگیری مجدد دارد یا خیر. <ref> آذربادکان و دیگران، «تدوین پروتکل خودارضایی؛ با تأکید بر رویکرد اسلامی و امکان‌سنجی آن: تک آزمودنی»، 1399ش، ص73 و 85. </ref> روش برخورد با خودارضایی کودکان در صورت ابتلا کودک به خودارضایی مناسب است به نکات ذیل توجه شود:

1. سرزنش نکردن؛
2. مشغول کردن کودک به فعالیت‌های دیگر؛ والدین باید تلاش کنند کودک خود را به فعالیت‌های دیگری وادار کنند. لذت بردن کودک از فعالیت‌های دیگر مانع از تمایل مجدد او به خودارضایی می‌شود.<ref>«علت خودارضایی در کودکان و راه¬های درمان آن»، وب¬سایت پذیرش 24.</ref> از جمله فعالیت‌هایی که می¬توان کودک را تشویق به آنها کرد، ورزش، بازی، مطالعه و گفت‌وگو است. <ref>علل و راه‌های درمان خودارضایی در کودکان چیست؟»، وب‌سایت مهمید.</ref>
3. ایجاد محیط امن و صمیمی در خانه. <ref>«علت خودارضایی در کودکان و راه¬های درمان آن»، وب¬سایت پذیرش 24. </ref>

احکام فقهی خودارضایی

این عمل از لحاظ شرعی حرام بوده <ref>«پرسش و پاسخ استمناء (خود ارضایی)»، وب‌سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آیت‌الله سیستانی.</ref> و گناه کبیره محسوب می‌شود <ref>فاضل لنکرانی، محمد، تفصيل الشريعة- الحدود، 1381ش، ج1، ص728؛ نجفی¬جواهری، جواهر الكلام فی شرح شرائع الاسلام، 1361ش، ج41، ص647؛ «حکم استمناء»، وب¬سایت جامع المسایل آیت الله مکارم.</ref> و توبه از آن نیز واجب است.<ref> «پرسش و پاسخ استمناء (خودارضایی)»، وب‌سایت دفتر مرجع عالیقدر آیت‌الله سیستانی.</ref> این عمل باعث بطلان روزه هم می‌شود.<ref>سیستانی، توضيح المسائل، 1415ق، ج1، ص332. ؛ خوئی، توضیح المسائل، 1412ق، ج1، ص274.</ref>

منابع

• «۷ نشانه اعتیاد به خودارضایی»، وب¬سایت مجله سلامت دکتر بهشتیان، تاریخ درج مطلب: 2 اردیبهشت 1401ش.
• احمدپور، علی، «استمناء؛ علل و عوامل و راه¬های پیشگیری و درمان»، دومین همایش ملی آسیب¬های اجتماعی، اردبیل، 1398ش.
• اصغری¬نکاح، سید محسن و مهاجر بعد، زهرا، «کاوشی کیفی در عوامل سوق¬دهنده دختران نوجوان به خودارضایی از منظر الگوی تربیت جنسی خانواده¬محور مبتنی بر رشد»، خانواده و سلامت جنسی، دوره 2، شماره 1، 1399ش.
• آذربادکان، فاطمه و دیگران، «تدوین پروتکل خودارضایی؛ با تأکید بر رویکرد اسلامی و امکان¬سنجی آن: تک آزمودنی»، روانشناسی و دین، سال 13، شماره 4، 1399ش.
• «اعتیاد به خودارضایی چیست؟»، وب¬سایت مجله ای¬سنج، تاریخ درج مطلب: 4 آبان 1400ش.
• «افشاگری: عدم وجود خودارضایی در قبایل بدوی»، وب¬سایت مس به طلا، تاریخ بازدید: 13 فروردین 1403ش.
• «پرسش و پاسخ «استمناء (خودارضایی)»، وب¬سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آیت الله سیستانی، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1402ش.
• «حکم استمناء»، وب‌سایت جامع المسایل آیت¬الله مکارم، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1402ش.
• «حكم استمناء و هم‌جنس¬بازى در مذاهب و ادیان دیگر»، وب¬سایت تبیان، تاریخ درج مطلب: 3 بهمن 1396ش.
• «خودارضایی»، پایگاه کتابخانه احادیث شیعه، تاریخ بازدید: 24 اسفند 1402ش.
• خوئی، سید ابوالقاسم، توضیح المسائل، قم، مهر، 1412ق.
• «خودارضایی (علل، عوارض، پیشگیری)»، وب¬سایت سلامت و مهر، تاریخ درج مطلب: 9 مهر 1398ش.
• «راه خلاصی از استمناء را توضیح دهید؟»، وب¬سایت اسلام کوئیست، تاریخ درج مطلب: 21 بهمن 1399ش.
• سیستانی، سیدعلی، توضیح المسائل، قم، مهر، 1415ق.
• صدوق‏، محمد بن علی، خصال، قم، جامعه مدرسين،‏ 1362ش.
• فاضل موحدی لنگرانی، محمد، تفصیل الشریعه-الحدود، قم، مركز فقه الائمه الاطهار (ع)، 1381ش.
• «علت خودارضایی در کودکان و راه¬های درمان آن»، وب¬سایت پذیرش 24، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1403.
• «علل و راه¬های درمان خودارضایی در کودکان چیست؟»، وب¬سایت مهمید، تاریخ بازدید: 10 فروردین 1403.
• عمید، حسن، فرهنگ فارسی، وب¬سایت واژه¬یاب، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1402ش.
• «عوارض خودارضایی از نظر علمی و مذهبی (از خرافات تا واقعیت)»، وب¬سایت تحول آنلاین، درج مطلب: 31 اردیبهشت 1402ش.
• «عوارض خودارضایی بیش از حد چیست؟»، خبرگزاری برنا، تاریخ درج مطلب: 21 آذر 1396ش.
• کرمی، حسین، «پاسخ¬های علمی دکتر کرمی درباره خودارضایی»، وب¬سایت دکتر حسین کرمی، تاریخ بازدید: 22 اسفند 1402ش.
• مرعشی، سیدعلی، «نقد حذف خودارضایی و هم¬جنس¬گرایی از فهرست اختلالات جنسی در DSM»، مطالعات تحول در علوم انسانی، سال 4، شماره 7، 1395ش.
• مرعشی، علی و محرابیان، طاهره، «بررسی همبستگی وسواس ـ بی¬اختیاری، تکانش¬گری، سلامت معنوی و عزت-نفس با خودارضایی جنسی در دانشجویان دانشگاه شهید چمران اهواز در سال 1395ش»، مجله دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان، دوره 16، شماره 12، ۱۳۹۶ش.
• «مشاوره ترک خودارضایی»، مرکز مشاوره شکرانه، تاریخ بازدید: 24 اسفند 1402ش.
• نجفی¬جواهری، محمدحسن، جواهر الكلام فی شرح شرائع الاسلام، محقق: محمود قوچانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1362ش.
• - واژه‌های مصوب فرهنگستان، وب¬سایت واژه¬یاب، تاریخ بازدید: 23 اسفند 1402ش.
• -«ورزش و ترک خودارضایی»، وب¬سایت زندگی ما، تاریخ بازدید مطلب: 21 فروردین 1403ش.
• Cervilla Oscar et al. 2024. "Relationship between Solitary Masturbation and Sexual Satisfaction: A Systematic Review". Healthcare (Basel) 12.
• Cozma, Ioana & Langdon, Kimberly, "Masturbation Addiction", Recovered website, Last updated: 12 February 2024.
• Husted JR & Edwards AE. 1976. "Personality correlates of male sexual arousal and behavior", Arch Sex Behav 5.
• ley, David & Ma, Lybi , " Masturbation and Marriage", Psychology Today, Data of Upload: 17 May 2017.

<references />