حجاب در اندیشه قاسم امین
حجاب در اندیشه قاسم امین؛ دیدگاه قاسم امین در مورد پوشش زنان مسلمان.
قاسم امین اندیشمند مصری، الزام زنان کشورش به پوشاندن چهره و جلوگیری از فعالیت‌های اجتماعی آنها را مخالف با دستورات دین اسلام می‌داند و با استناد به آیات قرآن، حدود حجاب واجب زنان مسلمان را پوشاندن تمام بدن، غیر از صورت و کَفِّین قلمداد می‌کند.
مفهوم‌شناسی
قاسم امین،<ref group="یادداشت"> قاسم امین در سال 1863 میلادی در مصر متولد شد. وی مدرک لیسانس حقوق را از دانشگاهی در استانبول دریافت کرد و برای ادامۀ تحصیل به کشور فرانسه سفر کرد. قاسم امین پس از بازگشت به مصر، ابتدا به‌عنوان وکیل مشغول به کار شد و پس از مدتی به‌عنوان مستشار دادگاه استیناف انتخاب شد. وی در سال 1899 میلادی کتاب «تحریرالمرأة» را در مورد مسائل مربوط به زنان به رشتۀ تحریر درآورد که بازتاب‌های متعددی که اغلب در غالب مخالفت و اعتراض بودند در پی داشت. قاسم امین تقریباً یک سال بعد، کتاب «المرأة الجدیدة» را نوشت که در کنار بیان مسائل متعدد در حوزۀ زنان، پاسخ‌های وی به انتقادات مخالفان در مورد اثر قبلی را در بر داشت. او در سال 1908 میلادی و در سن 45 سالگی در کشور مصر از دنیا رفت. (ابراهیمی، بررسی و نقد جایگاه اجتماعی زن از دیدگاه قاسم امین بر اساس اندیشۀ شهید مطهری، 1396ش، ص8-9؛ سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص46.)</ref> حجاب را با دو معنای پوشش زنان مسلمان در برابر نامحرم و اجبار زنان به خانه‌نشینی مورد بررسی قرار داده است.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص56؛ ص66-67.</ref>
سیر شکل‌گیری دیدگاه قاسم امین
این اندیشمند مصری، خواستار رعایت حجاب مطابق با احکام شرعی دین اسلام و ممانعت از اجبار زنان به پوشاندن چهره و حصر در خانه است.<ref>مصلح‌زاده، «مروری بر «المرأه الجدیده» اثر قاسم امین؛ نخستین رویکردهای روشنفکران مسلمان به مسئلۀ زن»، وب‌سایت شعوباً.</ref>
شرایط سیاسی و فرهنگی کشور مصر
در اواخر قرن نوزدهم میلادی، کشور مصر در سلطۀ حکومت عثمانی و از آزادی سیاسی و فکری محروم بود. در آن زمان، برخی افکار و آداب و رسوم‌های نادرست بر احکام دینی تحمیل شده و سبک زندگی و افکار عمومی مردم دستخوش خرافات بود. تحصیل زنان و دختران محدود به مکتب‌خانه‌های سنتی یا مدارس ابتدایی و صرفاً باهدف تربیت آنها برای خانه‌داری یا کار در منزل ثروتمندان صورت می‌گرفت. زنان در خانواده و جامعه از حقوق و احترام زیادی برخوردار نبودند؛ آنها اجازۀ خروج از منزل و فعالیت‌های اجتماعی را نداشتند و نمی‌توانستند با پدر، برادر و همسر خود بر سر یک سفره غذا بخورند.<ref>سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص36، 39-40.</ref>
آشنایی با دیدگاه‌های سید جمال‌الدین اسدآبادی و شیخ محمد عبده
قاسم امین پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در کشور مصر، برای تحصیل در رشتۀ حقوق به استانبول سفر کرد.<ref>ابراهیمی، بررسی و نقد جایگاه اجتماعی زن از دیدگاه قاسم امین بر اساس اندیشۀ شهید مطهری، 1396ش، ص8.</ref> وی پس از بازگشت به کشورش، با افکار و اندیشه‌های افرادی چون سید جمال‌الدین اسد آبادی<ref group="یادداشت"> سید جمال‌الدین اسدآبادی (1254-1314ق) مشهور به سید جمال‌الدین افغانی، از نوادگان امام سجاد، است. وی مجتهد و اندیشمند روشنفکر ایرانی بود. او برای مبارزه با استعمار غرب و تقریب مذاهب اسلامی و پیشرفت اجتماعی و فکری مسلمانان تلاش‌های فراوانی کرد و به کشورهای متعدد اروپایی، آسیایی و آفریقایی سفر کرد. («سید جمال‌الدین اسدآبادی»، ویکی‌فقه.)</ref> و شیخ محمد عبده<ref group="یادداشت"> محمد عبده (1266-1323ق) مُفتی، فقیه و حقوقدان مصری و یکی از شاگردان و طرفداران سید جمال‌الدین اسدآبادی است. «تفسیر المنار» از مهم‌ترین آثار او است. («محمد عبده»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی.)</ref> آشنا شد. این اندیشمندان به اصلاح شرایط اجتماعی کشور مصر و زدودن خرافات و سنت‌های غلط از احکام حقیقی دین اسلام توجه خاصی داشتند.<ref>سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص50-51.</ref>
تحصیل در کشور فرانسه
قاسم امین تحصیلات تکمیلی خود را در فرانسه سپری کرد و شرایط فرهنگی و اجتماعی این کشور در شکل‌گیری اندیشه‌های وی اثر گذاشت.<ref>جعفریان، «مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران»،1380ش، ص67.</ref> در آن زمان، اروپا از پیشرفت‌های علمی و اقتصادی زیادی برخوردار و شیوۀ زندگی مردم و جایگاه اجتماعی زنان فرانسوی با کشورهای شرقی متفاوت بود. پس از آگاهی از دیدگاه‌های سید جمال‌الدین و محمد عبده، مشاهدۀ این شرایط نیز در نگرش این اندیشمند به وضعیت زندگی زنان کشورش و لزوم بهره‌مندی آنان از تعلیم و تحصیل تأثیر زیادی داشت.<ref>سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص52-53.</ref>
اسلام مدافع حقوق زنان
در اواخر قرن نوزدهم میلادی در باور عمومی، زنان مصری در درجه‌ای پایین‌تر از مردان و موجوداتی با عقل ناقص، دستیار شیطان، حیله‌گر و عامل ایجاد فساد در جامعه بودند. مردم تصور می‌کردند که آموزش و تحصیل زنان از نظر دین اسلام حرام است.<ref>ابراهیمی، بررسی و نقد جایگاه اجتماعی زن از دیدگاه قاسم امین بر اساس اندیشۀ شهید مطهری، 1396ش، ص23-24و26.</ref> قاسم امین معتقد است دین اسلام، زن را موجودی مستقل، خردمند، صاحب اراده، آزاد و دارای تمام حقوق انسانی می‌داند و صلاحیت اجتماعی و حقوقی برابر برای زنان و مردان قائل است.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص13.</ref> به‌زعم وی، دین اسلام بیش از ده قرن پیش، حقوقی را برای زنان در نظر گرفت که حتی در قرن نوزدهم میلادی، زنان غربی از آن محروم هستند و تلاش می‌کنند تا به آن حقوق و آزادی‌ها دست یابند.<ref>امین، المرأة الجدیدة، 2005م، ص423.</ref> وی عقیده دارد، از آنجا که مردم مصر در سلطۀ حکومت‌های استبدادی زندگی می‌کردند؛ شیوۀ ظلم و سلطه‌جویی به زندگی خانوادگی و ارتباط بین مردها و زنان خانواده نیز سرایت کرده است و مردان مصری به‌دلیل خرافات راه‌یافته به احکام اسلامی و آداب و رسوم غلط فرهنگی، زنان را انسان‌هایی آزاد نمی‌دانند و رفتاری مستبدانه و مالکانه نسبت به آنها دارند.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص72.</ref> به عقیدۀ او، برخلاف شیوۀ رایج در کشورش، در فرهنگ اسلامی زنان هم حق دارند تحصیل کنند تا به رشد عقلی و اجتماعی لازم دست یابند.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص19-20.</ref>
لزوم بازبینی حجاب رایج در کشور مصر
این متفکّر مصری، حجاب متداول در کشور مصر که زنان را ملزم به خانه‌نشینی و خودداری از برخورد با مردان و ملزم به استفاده از نقاب بر صورت می‌داند، برخلاف احکام دین اسلام و مانعی برای تحصیل و رشد اجتماعی آنها قلمداد می‌کند. وی این شیوۀ زندگی را نتیجة تقلید مسلمانان از فرهنگ‌های دیگر می‌داند. قاسم امین عقیده دارد حجاب باید مطابق با احکام دین اسلام رعایت و از افراط در این زمینه پرهیز شود. از سوی دیگر، او سبک پوشش و بی‌حجابی زنان غربی را مخالف با حیا و مصونیت زنان قلمداد می‌کند.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص53-54 و 56.</ref> در چنین شرایطی، این اندیشمند مسلمان با نگارش کتاب‌هایی همچون «تحریرالمرأة» و «المرأة الجدیدة» خواستار تغییر در وضعیت زنان کشورش و برخورداری از حق تحصیل و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی شد.<ref>سجادی، بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت، 1386ش، ص41.</ref>
جواز آشکار کردن چهره و کَفِّین در دین اسلام
قاسم امین با استناد به آیۀ 31 سورۀ نور معتقد است، اجبار زنان به استفاده از نقاب و پوشاندن صورت و کَفِّین،<ref group="یادداشت"> «کَفِّین» به‌معنای کف دو دست به‌همراه انگشتان و بخش پایین مچ دست است. (ابن‌منظور، لسان‌العرب، 1414ق، ج9، ص301.)</ref> مخالف احکام حجاب اسلامی است. وی عقیده دارد، فقهای مسلمان نیز آشکار بودن صورت، مچ و انگشتان دو دست زنان مسلمان را جایز می‌دانند. او، الزام زنان به پوشاندن چهره را مانعی برای برخی فعالیت‌های اجتماعی و تجاری، همچون معامله، خرید و فروش و ادای شهادت در دادگاه قلمداد می‌کند. قاسم امین معتقد است، استفاده از نقاب و بُرقَع حکمی اسلامی نیست و عادتی است که قبل از دین اسلام وجود داشت و در قرن نوزدهم میلادی نیز کماکان در برخی کشورهای غیرمسلمان رایج است.<ref>امین، تحریرالمرأة، 2005م، ص57-64.</ref>
پرده‌نشینی، حکم اختصاصی همسران پیامبر
این حقوقدان مصری با استناد به آیات قرآن<ref>سورۀ احزاب، آیات 32،33 و53.</ref> پرده‌نشینی، عدم معاشرت مستقیم با مردان و در خانه ماندن را حکم اختصاصی قرآن در مورد همسران پیامبر قلمداد می‌کند و معتقد است، بر اساس آیات قرآن، شرایط همسران رسول خدا با سایر زنان مسلمان متفاوت است؛ لذا خداوند آنها را به پرده‌نشینی ملزم کرده است. به‌زعم وی، بر اساس سخن رسول خدا، مرد و زن نامحرم از تنها ماندن با یکدیگر نهی شده‌اند؛<ref>ابن‌حجر العسقلانی، فتح الباری شرح صحیح بخاری، 1379ق، ج9، ص331.</ref> اما حکم پرده‌نشینی و در خانه ماندن فقط مربوط به همسران پیامبر است.<ref>امین، الاعمال الکاملة، 1988م، ص352-358.</ref>
دیدگاه اندیشمندان در مورد اندیشۀ قاسم امین
دیدگاه‌های قاسم امین در کتاب تحریرالمرأة در کشور مصر و دیگر کشورهای مسلمان بازتاب گسترده‌ای در پی داشت و مقالات و کتاب‌های متعددی برای ردّ نظرات وی به رشتۀ تحریر درآمد.<ref> جعفریان،«مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران»، 1380ش، ص67.</ref>
عدم تبیین دقیق مفهوم حجاب
این اندیشمند مسلمان، موضوع تحصیل زنان را با حجاب آنها مرتبط دانسته است؛ ولی دیدگاه خود در مورد حجاب را روشن و صریح بیان نمی‌کند. وی با احکام مبالغه‌آمیز و غیرشرعی که در زمینۀ حجاب بر زنان مصری تحمیل شده مخالف است؛ اما در مواضع دیگری در آثار خود، بدون آنکه منظور از حجاب را روشن کند، اولین قدم برای آزادی زنان را تکه‌تکه کردن حجاب و از بین بردن آن قلمداد می‌کند.<ref>امین، الاعمال الکاملة، 1988م، ص442.</ref> این امر موجب شده، مخاطبان آثار قاسم امین نتوانند دیدگاه او در مورد پوشش زنان مسلمان در مقابل نامحرم را به‌درستی تشخیص بدهند.<ref>یاری، «حقوق اجتماعی زن در اندیشۀ محمد قاسم امین»،1394ش، ص138.</ref>
اشاره نکردن به آیات و روایات متعدد پیرامون حجاب
قاسم امین برای بیان دیدگاه دین اسلام در مورد حدود واجب پوشش زنان مسلمان و نحوۀ معاشرت با مردان نامحرم، فقط به یک روایت پیامبر و چند آیۀ خاص از قرآن اشاره کرده است. آیۀ 59 سورۀ احزاب به صراحت به همسران و دختران پیامبر و همۀ زنان مسلمان دستور داده است که قواعد خاصی را در مورد پوشش در جامعه رعایت کنند. همچنین، روایات متعددی در مورد نحوۀ معاشرت زنان و مردان نامحرم وجود دارد.<ref>برقی، المحاسن،1371ق، ج1، ص 109؛ حرّعاملی، وسائل‌الشیعه، 1414ق، ج14، ص142؛ ابنبابویه قمی، علل‌الشرایع، 1385ق، ج2، ص565.</ref> اشاره به مجموعۀ آیات و روایات پیرامون حجاب در تبیین دیدگاه دین اسلام ضروری است.<ref>آل‌کثیر و همکاران، «بررسی و نقد استنباط فمینسیت‌ها از حجاب»، 1394ش، ص157-159.</ref>
کتاب قاسم امین، مقدمه‌ای برای کشف حجاب
به عقیدۀ برخی اندیشمندان، موضوع جواز آشکار بودن چهره و دست زنان در فقه اسلامی مورد تأیید اغلب فقها است؛ اما دیدگاه قاسم امین به دنبال اثبات این موضوع نیست و به‌مرور به مقدمه‌ای برای کشف حجاب کامل تبدیل شد. سال‌ها بعد از وفات قاسم امین، یکی از نوادگان وی هنگام تجدید چاپ کتاب پدربزرگش، تصاویر متعددی از زنان بی‌حجاب و تحصیل‌کردة مصری را برای تأیید نظرات قاسم امین در کتاب استفاده کرد.<ref>جعفریان، «مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران»،1380ش، ص67.</ref>
یادداشت
<references group="یادداشت" />
پانویس
منابع
- قرآن مجید
- ابراهیمی، فاطمه سادات، «بررسی و نقد جایگاه اجتماعی زن از دیدگاه قاسم امین بر اساس اندیشۀ شهید مطهری»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، جامعة المصطفی العالمیة، 1396ش.
- ابنبابویه قمی، محمد بن علی، علل‌الشرایع، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، 1385ق.
- ابن‌حجر العسقلانی، احمد بن علی، فتح‌الباری شرح صحیح بخاری، بیروت، دار المعرفة، 1379ق.
- ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، 1414ق.
- امین، قاسم محمد، الاعمال الکاملة، دراسة و تحقیق: محمد عماره، قاهره، دارالشروق، الطبعة الثانیة، 1988م.
- امین، قاسم محمد، المرأة الجدیدة، قاهره، مکتبة الآداب، الطبعة الثانیة، 2005م.
- امین، قاسم محمد، تحریرالمرأة، قاهره، مکتبة الآداب، الطبعة الثانیة، 2005م.
- آل‌کثیر، صدیقه و بهمن‌پوری، عبدالله، «بررسی و نقد استنباط فمینیست‌ها از حجاب»، فصلنامۀ علمی - پژوهشی اسلام و مطالعات اجتماعی، سال سوم، شمارۀ دوم، پاییز 1394ش.
- برقی، احمد بن محمد بن خالد، المحاسن، قم، دارالکتب الاسلامیة، چاپ دوم، 1371ق.
- جعفریان، رسول، «مسئلۀ حجاب و تأثیر اندیشه‌های قاسم امین مصری در ایران»، مجلۀ آینۀ پژوهش، شمارۀ 70، مهر و آبان 1380ش.
- حرّعاملی، محمد بن حسن، وسائل‌الشیعه، قم، آل‌البیت لإحیاء التراث، 1414ق.
- سجادی، صاحبه، «بررسی دیدگاه قاسم امین در مورد زن و مطابقت آن با قرآن و سنت»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد، دانشگاه کردستان، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، 1386ش.
- «سید جمال‌الدین اسدآبادی»، ویکی‌فقه، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
- «محمد عبده»، وب‌سایت دانشنامۀ اسلامی، تاریخ بازدید: 1 اسفند 1402ش.
- مصلح زاده، فاطمه، «مروری بر «المرأه الجدیده» اثر قاسم امین؛ نخستین رویکردهای روشنفکران مسلمان به مسئلۀ زن»، وب‌سایت شعوباً، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1400ش.
- یاری، یاسمن، «حقوق اجتماعی زن در اندیشۀ محمدقاسم امین»، پژوهش‌های علوم تاریخی، دورة 7، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1394ش.