میرزا فتحعلی آخوندزاده
میرزا فتحعلی آخوندزاده؛ نمایشنامه‌نویس، منتقد و روشنفکر عصر قاجاریه.
میرزا فتحعلی آخوندزاده پس از سفر به تفلیس با نویسندگان و شعرای ایرانی و روسی آشنا و محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» تشکیل دادند و با‌اندیشه‌های نو ادبی و اجتماعی مغرب و اروپا مانوس شد. او صاحب تالیفات کتاب‌ها، مقالات و اشعاری در زمینه‌های نمایشنامه، نقد ادبی، داستان و تغییر الفبای فارسی است. آخوندزاده از نظر سیاسی طرفدار نهضت مشروطه و به جدایی سیاست از دین معتقد بود. او از جمله روشنفکران و نوگرایانی است که نسبت به مسائل حوزۀ زنان توجه داشته است.
خانواده
میرزا فتحعلی آخوندزاده در «نوخه» یکی از محله‌های «شکی» در آذربایجان در سال 1228ق متولد شد. پدرش میرزا محمدتقی اهل تبریز، زمانی ولیعهد عباس‌میرزا در آذربایجان بود و مادرش نعناع اهل مراغه بود. او دو سال در تبریز مقیم بود و به‌علت طلاق مادر همراه وی راهی روستای مشکین از توابع اردبیل شدند. وی و مادرش در این روستا نزد آخوند حاجی علی‌اصغر (عموی مادرش) ماندگار شدند. آخوند اهل علم و ادب بود و فتحعلی را به فرزندی قبول کرد و با دلسوزی ویژه‌ا‌ی خواندن قرآن، گلستان سعدی، ادبیات فارسی و عربی را یادش داد. لقب «آخوندزاده» نیز به‌همین علت بوده است. وی نامه‌ها و آثارش را با این عنوان امضاء می‌کرد. میرزا فتحعلی در سال 1241ق به شهر گنجه قفقاز رفت. در همان موقع جنگ ایران و روس آغاز شد و وی به زادگاه خود برگشت.<ref>. آدمیت،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، 1349ش، ص9-28.</ref>
تحصیلات
میرزا فتحعلی به سال 1247ق فقه، اصول و منطق را نزد ملاحسین خواند. تعلیم خط، حکمت و عرفان را از میرزا شفیع متخلص به واضح آموزش دید. در سن 22 سالگی به سال 1250ق با سمت وَردستِ مترجم در دفتر امور کشوری فرمان‌فرمای قفقاز مشغول به کار شد. میرزا هم‌زمان نیز در مدرسة نو بنیاد روسی در تفلیس به‌مدت چهار سال تدریس کرد و مسلط به زبان‌های عربی، فارسی، ترکی و روسی شد. او در تفلیس با نویسندگان و شعرای ایرانی و روسی آشنا شد و به همراه آنها محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» تشکیل دادند. وی در این محفل با‌اندیشه‌های نو ادبی و اجتماعی مغرب و اروپا مانوس شد. آخوندزاده به سال1257ق با طوبی خانم، دختر آخوند حاج علی‌اصغر ازدواج کرد و صاحب یک پسر و دو دختر شد. وی همچنین به تدریس و تالیف کتاب‌های ادبی، نمایشی و مقالات متعدد و اختراع خط الفبا مشغول شد و عمرش را در این راه سپری کرد. میرزا فتحعلی به اقتضای شغلش همراه هیات‌های روسی جهت تحقیقات به نواحی مختلف قفقاز سفر می‌کرد. او سرانجام در 24 صفر 1295ق در سن 66 سالگی در تفلیس درگذشت.<ref>. آدمیت،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، 1349ش، ص9-28.</ref>
تالیفات
آخوندزاده در حوزه‌های مختلفی مانند نمایشنامه، نقد ادبی، کریتیکا، درام، نقد دین، پروتستانتیسم اسلامی، تغییر الفبا، داستان‌نویسی، نثر و شعر فارسی مطالبی نگارش کرده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: <ref>. مرادخانی، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، 1402ش، ص102.</ref>
کتب
- تمثیلات: (شش نمایش‌نامة کمدی)؛
- حکایت یوسف شاه: (ستارگان فریب‌خورده)؛
- الفبای جدید؛
- مکتوبات کمال‌الدوله: (سه مکتوب).
مقالات
- رساله ایراد؛
- قریتکا؛ نقد بر روزنامه ملتی و شعر سروش اصفهانی؛
- انتقادی بر نمایشنامههای میرزا آقای تبریزی؛
- انتقاد بر رساله «یک کلمه»؛
- عقیدة حکیم «یوم» انگلیسی در نفی واجب‌الوجوب؛
- تفهیم حریت از جان استوارت؛
- مثل حکیم سیسموند؛
- انتقاد بر مثنوی مولوی؛
- مسائل مکتب و تدریس؛
- درباره نظم و نثر؛
- دربارة کتاب چلبی؛
- عقاید بابیه؛
- تاریخ خریستوفور قولومب فاتح ینگی دنیا؛
- بحث میرزا فتحعلی آخوندزاده با آخوند ملااکبر السالیانی درباره عبادات.
اشعار
- ده قطعه سروده شعر فارشی: شکایت روزگار، بازی شطرنج؛
- پانزده قطعه شعر ترکی.<ref>. آدمیت،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، 1349ش، ص29-31.</ref>
نقد تفکر آخوندزاده
سیدعلی خامنه‌ای دربارۀ آخوندزاده معتقد است؛ او به قفقاز رفته و در روسیه سرسفرهی تزارها نشسته و به خیال خودش علیه دستگاه استبداد ایران شروع به مبارزه کرده است، لیکن این مبارزه نامطمئن و غیر قابل‌قبول بوده است. به‌جای نبرد با استبداد به دین و اعتقادات مردم و سنت‌های اصیل بومی متعرض شده است. میرزا فتحعلی هم‌زمان با تزارها، بلشویک‌ها و کمونیست‌ها را همراهی می‌کرده، به‌طوری که برای وی مراسم کنسرت برگزار کردند. این قضیه حکایت از این است که او هم در حکومت تزاری و هم در حکومت بلشویک‌ها طرفدار داشته است و این نشان‌دهندۀ این است که آخوندزاده روحیه و شخصیت مضطربی داشته است. هر عاقلی پی به این نکته می‌برد که نقطه مشترک حکومت تزاری و حکومت کمونیستی در چه چیزی است و چرا از آخوندزاده حمایت می‌کنند؟ نقطه مشترک این دو گروه ضدّیت با مذهب تشیع و اسلام بوده و باید کسی را پیدا می‌کردند تا او منادی ضدّیت با اسلام را به دوش خود بکشد.<ref>. خامنه‌ای، «بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.</ref>
مرتضی مطهری بر این باور است که روشنفکرانی مانند آخوندزاده‌ها مشکلات جامعه خود را به‌دلیل سنت و مذهب می‌دانستند و برای فرار از این فلاکت به دنیای پیشرفته غربی و معرفی الگوهای آن روی می‌آوردند. افکار این گروه از روشنفکران مطابق با‌اندیشه‌های استعمارگران غربی است؛ اگرچه در ظاهر عقاید این‌ها یک‌اندیشه جدید در سطح جامعه به‌نظر می‌رسد؛ ولی در واقع تفکرات وارداتی از آن سوی مرزها است و جهل مردم نیز از سوی دیگر مانع نقد و تحلیل افکار این گروه روشنفکر می‌شود.<ref>. مطهری، مجموعه آثار، 1389ش، ج14، ص34.</ref>
اندیشه سیاسی
آخوندزاده از نظر سیاسی طرفدار نهضت مشروطه و به جدایی دین از سیاست معتقد بود. وی در کتاب «مکتوب» خود استدلال می‌کند که سرزمین ایران بسیار عالی است؛ اما مردم آن نادان بوده و پادشاهی ظالم دارد و روحانیون باعث ضعف و ناتوانی مملکت شده‌اند و تعصب دینی منجر به بدبختی مردم شده است. میرزا فتحعلی به اصالت عقل و تجربه اعتقاد داشت و علم را از حکمت جدا نمیدانست. او با تعبد و تقلید مخالف بود. وی در اولین مرحله فکری به‌شدت متاثر از استاد میرزاشفیع بود؛ میرزا او را از درآمدن به کسوت روحانیت نهی کرد و تخم کینه روحانیت را در دلش کاشت. دومین سیر فکری او در تفلیس و با تشکیل محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» صورت گرفت. مراوده با بزرگان منجر به آشنایی با بزرگان و شهرت او در ایران، قفقاز، روسیه و عثمانی شد. او تصمیم گرفت جهت تربیت و آشنایی مردم با حقوق مدنی، مدرسه، روزنامه و تئاتر ایجاد کند و زنان را نیز به آزادی برساند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1362ش، ج2، ص557.</ref>
مهم‌ترین محور‌اندیشه آخوندزاده سکولاریسم است. او به‌طور جدی طرفدار جدایی دین از سیاست و مخالف دخالت شرع بود. شاید به‌همین علت کتاب‌های وی تا سال 1350ش چاپ و منتشر نشد. در رابطه با ناسیونالیسم تا حدی راه افراط در پیش گرفت که خواهان تغییر حروف الفبای ایرانی شد. وی آن را یکی از عوامل عقب‌ماندگی یاد کرده و دست به اختراع الفبای جدیدی زده است.اندیشه وطن‌دوستی او علت جدایی اسلام شده و به‌سمت باستان‌گرایی و ایران قبل از اسلام گرایش شدیدی پیدا کرده بود. این وجه‌اندیشه در نمایشنامههای او به‌خوبی قابل مشاهده است.<ref>. «نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر.</ref>
حجاب از نگاه آخوندزاده
آخوندزاده از جمله روشنفکران و نوگرایان معاصر بود که نسبت به مسائل حوزۀ زن توجه داشت. در آثارش به موضوعاتی از جمله: «آزادی زن»، «برابری میان زن و مرد»، «تعلیم و تربیت زن»، «الغای تعدد زوجات» و «آزادی حجاب» پرداخته است. او در نوشته‌هایش به‌طور واضح اعلام می‌کند که مخالف حجاب است و معتقد است زن با نزول آیۀ حجاب تا قیامت به حبس ابدی افتاد و اینکه حجاب مربوط به زمان گذشته و جامعه عربستان بوده که به سبب حفظ حریم همسران پیامبر با اعراب به‌وجود آمده است.<ref>. آخوندزاده، مکتوبات، بی‌تا، ص36.</ref> به نظر او دین اسلام حجاب را به ناحق بر زنان مسلمان تحمیل کرده و این مخالف برابری زن و مرد است. غرض از اجباری بودن حجاب، مصونیت افراد جامعه از گناه بوده ولی معصیت زنا هنوز در بین مردم وجود دارد.<ref>. اروجی، «زن در‌اندیشۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ.</ref>
آخوندزاده و نمایشنامه
آخوندزاده یکی از نویسندگان فعال دورة قاجار بوده است. مناسب‌ترین روشی که او برای بیان انتقادات خود از جامعۀ ایران و اسلام به‌کار برد، نمایشنامه بود. وی در این فن از بزرگانی مانند «شکسپیر» و «مولیر» الگو می‌گرفت. نمایشنامههای او بوی انتقاد سیاسی تندی داشت:
- در «نمایشنامه جادوگر ایرانی» صدارت حاجی میرزا آقاسی را تمسخر می‌کرد.
- نمایشنامه دیگری به تجاوزاتی که در محیط اجتماعی کشورهای جنوب‌غربی آسیا به حقوق زن میشد اشاره کرده است.
- در نمایشنامه دیگری فساد حاکمان زمان را آشکار کرده بود.
- داستان «ستارگان فریب‌خورده» تصویری است از دولت شاه عباسی که اهل دولت، دربار، روحانیون و منجّم‌ها همگی انسان‌های غافل و چاپلوس هستند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1382ش، ج10، ص412.</ref>
آخوندزاده را نخستین نمایشنامه‌نویس ایرانی دانسته‌اند. او تحت تاثیر نویسندگان روسیه بود. شش نمایشنامه (کتاب تمثیلات) کمدی انتقادی و یک داستان به سبک و شیوه داستان‌نویسی جدید از آثار او است: داستان «حکایت یوسف‌شاه (ستارگان گول‌خورده)» و نمایشنامههای «وزیرخان لنکران»، «خرس قولدور باسان»، «مرد خسیس»، «وکلای مرافعه»، «موسی ژوردان»، «ملا ابراهیم خلیل کیماگر» و «داستان یوسف‌شاه» که تمام این‌ها توسط میرزا محمدجعفر قراچه‌داغی به فارسی ترجمه شده است.<ref>. آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/از مولیر تا آخوندزاده و هدایت، خیرگزاری کتاب ایران: ایبنا</ref>
پانویس
منابع
- آخوندزاده، میرزا فتحعلی، مکتوبات، تبریز، احیاء، بی‌تا.
- «آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/ از مولیر تا آخوندزاده و هدایت»، خبرگزاری کتاب ایران: ایبنا، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1397ش.
- اروجی، فاطمه، «زن در‌اندیشۀ میرزافتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1403ش.
- دمیت، فریدون،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی، 1349ش.
- خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 اردبیهشت 1377ش.
- راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382ش.
- مرادخانی، فردین، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، در مجله مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)، شمارة 55، بهار 1402ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، قم، صدرا، 1375ش.
- «نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1398ش.