حجاب در اندیشه نصر حامد ابوزید

حجاب در اندیشه نصر حامد ابوزید؛ دیدگاه نصر حامد ابوزید در مورد پوشش زنان مسلمان.

نصر حامد ابوزید (1943-2010م) قرآن‌پژوه و نواندیش مسلمان مصری، عقیده دارد حکم قرآن در مورد پوشش زنان مسلمان ثابت و دائمی نیست و وابسته به شرایط فرهنگی و تاریخی دوران نزول وحی است.

مفهوم حجاب از دیدگاه ابوزید

نصر حامد ابوزید<ref group ="یادداشت"> نصر حامد ابوزید، استاد زبان و ادبیات عرب، قرآن‌پژوه و متفکر مسلمان در کشور مصر متولد شد. وی مدارک لیسانس، فوق لیسانس و دکترای خود را در رشته زبان و ادبیات عرب از دانشکدۀ ادبیات دانشگاه قاهره دریافت کرد و به‌ تدریس و تحقیق در همین دانشکده و دانشگاه‌های آمریکایی قاهره، اوزاکای ژاپن، خارطوم و پنسیلوانیای آمریکا پرداخت. (حقانی، «نظریه تأویل و اصلاح‌گری دینی: بررسی دیدگاه نصر حامد ابوزید در تأویل و آثار آن»، 1396ش، ص50.) </ref> حجاب را با دو مفهوم «خانه‌نشینی و عدم اختلاط زنان و مردان نامحرم» و «پوشش زنان مسلمان در برابر نامحرم» مورد بررسی قرار داده است.<ref>ابوزید، دایره‌های ترس، 1397ش، ص72-112.</ref> به‌عقیدۀ او، دیدگاه فقهای مسلمان در مورد مفهوم واژۀ «عورت»،<ref group ="یادداشت"> عورت به‌طورکلی به‌معنای هرچیز آسیب‌پذیر است که به‌مراقبت و نگهداری احتیاج دارد؛ به‌نقاط مرزی کشور، خانه‌های بدون حصار، بخشی از بدن که انسان از نمایان‌شدن آن شرم دارد، هر چیزی که باید از دید دیگران پوشانده شود، عورت گفته می‌شود.</ref> موجب فتواهای گوناگون پیرامون حدود و کیفیت حجاب زنان مسلمان شده است. برخی از فقها عقیده دارند تمام بدن زن عورت است؛ بنابراین باید کاملاً پوشانده شود و حتی لازم است از حضور اجتماعی زنان جلوگیری شود؛ اما اغلب فقهای مسلمان چنین اعتقادی ندارند و حضور اجتماعی زنان همراه با پوششی که تمام بدن غیر از صورت و دست‌ها را بپوشاند، جایز می‌دانند. از سوی دیگر، برخی عورت را به شرمگاه معنی می‌کنند و فقط پوشاندن اعضای جنسی را واجب می‌دانند.<ref>ابوزید، دایره‌های ترس، 1397ش، ص108؛ 202-208.</ref> ابوزید خانه‌نشینی زنان و استفاده از نوع پوششی که حتی صورت و دست‌ها نمایان نباشد را به محبوس کردن زنان تشبیه می‌کند و با آن مخالف است.<ref>ابوزید، دایره‌های ترس، 1397ش، ص111.</ref> او به‌طورکلی، حجاب زنان مسلمان را از عوامل ایجاد چهرۀ منفی و دروغین برای اسلام در کشورهای غربی قلمداد می‌کند.<ref>ابوزید، چنین گفت ابن‌عربی، 1394ش، ص41. </ref>

تاریخ‌مندی حکم پوشش زنان در برابر نامحرم

ابوزید در بررسی آیۀ 59 سورۀ احزاب پیرامون حکم استفاده از «جلباب»،<ref group ="یادداشت"> به عقیدۀ لغت‌شناسان، جلباب، پیراهن، ردا، و یا لباسی سرتاسری است که روی لباس‌های دیگر پوشیده می‌شود.</ref> با استناد به روایات شأن نزول<ref group ="یادداشت"> در علوم قرآنی، به رویداد یا پرسشی که در پی آن قسمتی از یک آیه، چند آیه و یا یک سوره از قرآن نازل شده است، شأن نزول گفته می‌شود.</ref> بخشی از آیه، علت حکم را ایجاد تمایز بین زنان مسلمان آزاد از کنیزان مسلمان می‌داند و عقیده دارد این حکم مختص شرایط فرهنگی و تاریخی زمان نزول قرآن است و با‌ توجه به منسوخ‌شدن کنیزداری و برده‌داری در عصر حاضر، علت تشریع حکم نیز برطرف شده است و دیگر ضرورتی ندارد زنان مسلمان ملزم به رعایت ضوابط خاصی در پوشش باشند؛ اما در عین حال اگر کسی اصرار بر رعایت این حکم دارد، حدود این پوشش باید مطابق حکم قرآن باشد که با دیدگاه برخی فقها در مورد خانه‌نشینی زنان و یا پوشش تمام بدن که شامل صورت و دست‌ها نیز می‌شود، متفاوت است. وی عقیده دارد مفهوم حجاب وابسته به ‌ساختار فرهنگی هر جامعه است و اگر ما آیات قرآن پیرامون این موضوع را فارغ از شرایط فرهنگی زمان نزول قرآن بررسی کنیم، مشخص می‌شود که ضرورت پوشش محدود به اعضای جنسی بدن زن و مرد است.<ref>ابوزید، دایره‌های ترس، 1397ش، ص109-110.</ref>

علت اهمیت حجاب در دوران معاصر

ابوزید حجاب و پوشش را موضوعی محوری و قابل توجه در جهان اسلام قلمداد نمی‌کند و عقیده دارد، تبدیل شدن حجاب به‌ مسئله‌ای مهم در عصر حاضر، تحت تأثیر قدرت گرفتن جریان‌های سیاسی مسلمان، به‌ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران و همچنین واکنش مسلمانان جهان به رویدادهایی همچون، جنگ داخلی کشور بوسنی و تعرض وحشیانه به زنان مسلمان و جلوگیری از تحصیل دانش‌آموزان محجبه در کشور فرانسه است. به عقیدۀ وی، پس از این وقایع، مسلمانان دنیا درصدد برآمدند تا با تمسک به حجاب به‌عنوان یکی از نمادهای ظاهری دین اسلام هویت دینی خود را مقابل اقدامات ضد اسلامی تقویت کنند.<ref>ابوزید، دایره‌های ترس، 1397ش، ص201-202.</ref>

دیدگاه‌ اندیشمندان درباره اندیشه ابوزید

ابوزید در بررسی موضوع حجاب زنان مسلمان بین دیدگاه برخی فقها پیرامون ضرورت خانه‌نشینی زنان و دیدگاه عموم فقها مبنی بر جواز حضور اجتماعی زنان با رعایت ضوابط پوشش شرعی تفکیک قائل نشده است.<ref>فتاحی‌زاده، «تأثیر پایه‌های فکری ابوزید در نگرش او به مسائل زنان»، 1389ش، ص99-100.</ref> از لحاظ فقه اسلام، هیچ اختلاف و تردیدی درمورد وجوب پوشاندن تمام بدن غیر از صورت و دست‌ها وجود ندارد؛ ولی لزوم پوشش صورت و دست‌ها فقط فتوای برخی از فقها است و فتوای اغلب فقهای شیعه وجوب پوشش همۀ بدن غیر از صورت و دو دست تا مچ است.<ref>مطهری، مسئله حجاب، 1398ش، ص181؛ زارع و بهدار، «واکاوی مبانی و آراء فقهای امامیه درباره حدود پوشش زنان»، 1398ش، ص108. </ref> دیدگاه ابوزید پیرامون اینکه بخشی از آیۀ 59 سورۀ احزاب؛ «ذَلِكَ أَدْنَى أَنْ يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ»، علت حکم پوشش زنان مسلمان است، پشتوانۀ قرآنی ندارد. این بخش از آیه، فقط یکی از فلسفه‌های حکم پوشش را بیان می‌کند و تنها نشان‌دهندۀ علت ضرورت رعایت ضوابط پوشش نیست. روایات شأن نزولی که مورد استناد وی قرار گرفته‌اند نیز از نظر برخی اندیشمندان، ضعیف و فاقد اهمیت هستند. علاوه‌بر این، برخی از مفسران و اندیشمندان مسلمان،<ref>ابوحیان، البحر المحیط فی التفسیر، 1422ق، ج7، ص240-241. </ref> عقیده دارند در زمان رسول خدا، کنیزان مسلمان نیز ملزم به ‌رعایت قواعد پوشش اسلامی بودند و عبارت «نِسَاءِ الْمُؤْمِنِين» در آیه عام است و همۀ زنان مسلمان آزاد و کنیز را شامل می‌شود و دلیل قرآنی و روایی موثّق خلاف این دیدگاه وجود ندارد. هنگامی که حفظ حجاب و رعایت ضوابط پوشش برای کنیزان مسلمان نیز واجب بود، نمی‌توان تنها علت حکم استفاده از جلباب را ایجاد تمایز میان زنان مسلمان آزاد و کنیز دانست که با برطرف شدن آن، حکم نیز منتفی شود.<ref>بهرامی، «قرائت‌های نو از آیات حجاب»، 1386ش، ص59-60.</ref> از سوی دیگر، با استناد به متن کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان،<ref>برای نمونه: «و ربقاه چشمان خود را گشود و اسحاق را دید و از شتر به زیر آمد و به غلام گفت: این شخصی که از براي استقبال ما در صحرا می‌آید کیست؟ غلام گفت: که آقاي من است پس روبند گذاشت و خود را مستور نمود.» تورات، سـفر پیدایش، باب24، آیۀ 64-66؛ انجیل در موارد فراوان، بر وجوب پوشش تأکید و پیروانش را به عفاف دعوت کرده است: «همچنین زنان پیر در سیرت متقی باشند و نه غیبت‌گو و نه بنده شراب زیاده، بلکه معلمات تعلیم نیکو، تا زنان جوان را خِرَد بیاموزند که شوهردوست و فرزنددوست باشند و خرداندیش و عفیفه و خانه‌نشین و نیکو و مطیع شوهران خود که مبادا کلام خدا متهم شود.» انجیل متی، رسالۀ پولس، باب دوم، آیۀ 1 ـ 6.</ref> پوشش زنان در برابر نامحرم حکمی است که در ادیان پیش از اسلام نیز وجود داشت و دلیلی برای وابسته بودن این حکم به‌ شرایط فرهنگی خاصی در این متون دیده نمی‌شود.<ref>بهرامی، «قرائت‌های نو از آیات حجاب»، 1386ش، ص47؛ کاظم‌پور ساریدرق و همکاران، «بررسی تحلیلی حجاب از دیدگاه ادیان سامی (اسلام، یهود و مسیحیت)»، 1397ش، ص73.</ref>

یادداشت

پانویس

منابع

قرآن مجید
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان‌العرب، بیروت، دارصادر، چاپ سوم، 1414ق.
ابوحیان، محمد بن یوسف بن علی نحوی‌ اندلسی غرناطی، البحر المحیط فی التفسیر، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.
ابوزید، نصر حامد، دایره‌های ترس زنان در گفتمان دینی، ترجمۀ ادریس امینی، تهران، نگاه معاصر، 1397ش.
ابوزید، نصر حامد، چنین گفت ابن‌عربی، ترجمۀ س.م. راستگو، تهران، نی، 1394ش.
انجیل متی، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
بهرامی، محمد، «قرائت‌های نو از آیات حجاب»، پژوهش‌های قرآنی، سال سیزدهم، شمارۀ 51 و 52، پاییز و زمستان 1386ش.
تورات، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
حقانی، ریحانه، «نظریه تأویل و اصلاح‌گری دینی: بررسی دیدگاه نصر حامد ابوزید در تأویل و آثار آن»، مطالعات قرآنی‌نامه جامعه، شمارۀ 124، زمستان1396ش.
رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1385ش.
زارع، مهدی و بهدار، محمدرضا، «واکاوی مبانی و آراء فقهای امامیه درباره حدود پوشش زنان»، پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، سال هفتم، شمارۀ پانزدهم، تابستان 1398ش.
فتاحی‌زاده، فتحیه، «تأثیر پایه‌های فکری ابوزید در نگرش او به مسائل زنان»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال 8، شمارۀ 3، زمستان 1389ش.
قرشی، سید علی‌اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1412ق.
کاظم‌پور ساریدرق، الهام و همکاران، «بررسی تحلیلی حجاب از دیدگاه ادیان سامی (اسلام، یهود و مسیحیت)»، فصل‌نامۀ زن و مطالعات خانواده، دورۀ 10، شمارۀ 38، دی 1397ش.
مطهری، مرتضی، مسئله حجاب، قم، صدرا، 1398ش.