پوشاک دوره قاجار؛ تن‌پوش مردم ایران در دوره قاجاریان.
پوشاک دوران قاجار، شامل تنوع در لباس‌های مردانه و زنانه و حتی نظامیان است. در این دوره به‌دلیل ارتباط ایران با اروپا، تحولاتی در عرصۀ پوشاک ایرانیان به تأسی از اروپاییان رخ داد.
سیر تحول پوشاک در دوره قاجار
مردان در دوره قاجار لباس‌های گذشته خود را کنار گذاشته و پوشاک آنها به کت، ژیلت و الگو‌های اروپایی تغییر کرد. روشنفکران برجسته نیز علاوه بر کت‌وشلوار از کراوات و یقه‌های بلند که جزو لباس‌های ایرانی نبود، استفاده می‌کردند؛ اما پوشاک زنان با سرعت کمتری تغییر کرد. پوشش و آرایش آنها به پیراهن، کت‌و‌دامن، کلاه و آرایش اروپایی تبدیل شد.<ref> نیک چری و رهبرنیا، « تأثیر تحولات اجتماعی و فرهنگی دوران مشروطه بر تن‌پوش مردان عصر قاجار»، 1392ش، ص145.</ref> نظامیان در دوره قاجار نیز از دوره آقامحمدخان تا فتحعلی‌شاه لباس منظمی نداشتند؛<ref> راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1382ش، ص815.</ref> اما در اواخر دوره قاجار وزیر جنگ، تغییرات اساسی در طرح لباس نظامیان به وجود آورد.<ref> ذکاء، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی- شورای ارتشی جشن 2500 سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران، 1350ش، ص258.</ref>
لباس مردان قاجار
پیش از دورۀ ناصرالدین‌شاه، شال‌کلاه، جبه بلند و کفش ساغری، لباس اصلی مردان بود.<ref> مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، 1343ش، ص98. </ref> در دوره ناصرالدین‌شاه با اوج گرفتن فرهنگ اروپایی و تحولات اجتماعی و فرهنگی در دوران مشروطه، لباس ایرانیان به پیروی از فرهنگ اروپاییان تغییر پیدا کرد؛<ref> پوپ، اکرمن، سیری در هنر ایران، 1387ش، ج5، ص144. </ref> لباس مردان کوتاه‌تر و تنگ‌تر شده و کت‌وشلوارهای اروپایی ظهور کرد.<ref> محمدی و سید احمدی زاویه، «سیمای مرد مدرن، تحلیلی بر تحول لباس مردان در ایران عصر قاجار»، 1397ش، ص188-189.</ref>
لباس نظامیان قاجار
لباس نظامیان در دوره آقامحمدخان همانند لباس نظامیان دوره زندیه، لباسی بلند با کفش‌های معمولی بود. در دوره فتحعلی‌شاه لباس‌های نظامیان از نظر جنس، رنگ و طرح تغییر کرد. تغییر لباس نظامیان که در دورۀ ناصرالدین‌شاه در ابتدا تدریجی بود در ادامه سرعت گرفت. در دورۀ مظفرالدین‌شاه لباس نظامیان مثل لباس قزاقان ناصرالدین‌شاه بود و با تغییرات کمی مواجه شد. دورۀ محمدعلی‌شاه به‌خاطر جنگ‌های داخلی تغییراتی در لباس نظامیان ایجاد نشد و در آخر، دورۀ احمد‌شاه به‌خاطر ارتباط با اروپاییان سبک لباس نظامیان کاملاً غربی شد.<ref>مهرمند و خدری‌زاه، «فرآیند ایجاد و تغییر لباس نظامیان عصر قاجار»، 1397ش، ص128-127.</ref>
لباس زنان قاجار
در این دوره پوشش زنان را از گزارش‌های سفرنامه‌نویسان و جهانگردانی که به ایران آمدند<ref> حجازی، تاریخ خانم‌ها؛ بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار، 1388ش، ص356. </ref> و نیز نقاشی‌های به‌جامانده از آن دوره می‌توان دریافت.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص594.</ref> نوع پوشش زنان در دوران قاجار به سه دوره تقسیم شود:<ref> نظری، «پوشاک زنان در 5 دوره تاریخی پس از ورود اسلام به ایران»، 1396ش، ص61-62.</ref> دورۀ اول، ابتدای دورۀ قاجار تا مسافرت ناصرالدین‌شاه به فرنگ است. در این دوره پوشاک زنان مثل دوره‌های گذشته به‌صورت سنتی<ref> کیاوش و آشوری، « نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار»، 1398ش، ص95. </ref> و ادامه دوره زندیه بود. در این دوره زنان شلواری گشاد و بلند به‌همراه دامنی گشاد و بلند می‌پوشیدند.<ref> مبینی و اسدی، سیری در مد و لباس دورۀ قاجار، 1396ش، ص119.</ref> دورۀ دوم، مصادف با سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا است.<ref> کیاوش و آشوری، « نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار»، 1398ش، ص95.</ref> پیش از سفر ناصرالدین‌شاه به اروپا زنان از سربند، پیراهن، دامن و کلیجه در اندرونی استفاده می‌کردند؛ اما پس از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ و دیدن بالِرین‌های اروپا، زنان حرمسرا شلوار چسبان و روی آن دامن کوتاه می‌پوشیدند. تغییرات لباس اندرونی زنان به‌تدریج از حرمسرای شاه به خانه اعیان و سایر مردم سرایت کرد؛ اما پوشش بیرونی زنان تا دوره مشروطیت و مدتی بعد از آن به‌همان شکل سنتی بود.<ref> ذکاء، لباس زنان ایران از سده سیزدهم هجری تا امروز، 1336ش، ص22. </ref> دورۀ سوم، ابتدای دورۀ مظفرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار است. در این دوره کت‌و‌دامن بهشیوه غربی رایج شد. کت دارای یقه برگردان، جلوباز، آستین بلند و قد آن تا باسن بود و از جنس فاستونی، پشمی و ابریشمی تهیه می‌شد. لباس عروس بهشیوه غربی همراه با تاج و تور سر و از جنس ساتن رایج شد. پیراهن‌های مجلسی بانوان درباری از پارچه‌های لطیف و در رنگ‌های روشن در اروپا تهیه می‌شد.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ»، 1396ش، ص23. </ref>
لباس‌های اندرونی
زنان در داخل خانه آرایش غلیظ می‌کردند و لباس‌های سبک‌تر و کمتر بر تن می‌کردند. زنان در خانه سر خود را با پارچه یا شالی که گوشه‌های آن از پشت آویزان می‌شد، می‌پوشاندند و از پیراهنی با پارچه نازک و ابریشمی به رنگ صورتی یا آبی که گلدوزی شده با حاشیه طلایی بود، استفاده می‌کردند.<ref> پولاک، سفرنامه مسیو پولاک، 1369ش، ص116.</ref> لباس‌های داخل خانه شیک و مجلل بود و شامل لباس‌های کوتاهی بود که اندام را بیشتر نشان می‌داد. فرم لباس خانگی زنان از ثروتمند تا فقیر شبیه به یکدیگر بود؛ فقط از نظر نوع پارچه، رنگ، قلاب‌دوزی، گلدوزی و کارهای دستی که روی آنها بود، تفاوت داشت.<ref> بنجامین، ایران و ایرانیان (عصر ناصرالدین‌شاه)، 1363ش، ص84.</ref> لباس اندرونی، شامل پوشش سر، پیراهن، اَرخالُق، کُلیجِه، دامن، شلوار، شلیته، چادر شب، چارقد و کفش است.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ»، 1396ش، ص18.</ref>
پوشش سر
در دورۀ اول تا دورۀ فتحعلی‌شاه پوشش سر زنان به‌شکل یک تور نازک همراه با کلاه یا عرقچین مزین به جواهرات بود. شاهزاده‌ها در مراسم رسمی از تاج و در مراسم غیررسمی از نیم‌تاج‌های سبک که با پر، مزین شده بود، استفاده می‌کردند.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص584.</ref> زنان قاجار در دورۀ دوم روسری ساده سفید به سر می‌کردند.<ref> یارشاطر، پوشاک در ایران زمین، 1382ش، ص225.</ref>
پیراهن
در دورۀ اول قاجار، زنان پیراهن کوتاه از جنس ابریشم، جلوباز، بدون یقه، با دکمه‌های زرین و مرواریدی<ref> راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1352ش، ص251. </ref> که در زیر گردن بسته می‌شد و تا حدی ناف‌باز بود، می‌پوشیدند؛<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص584.</ref> اما در دوره دوم، چاک جلوی سینه پیراهن کمتر و شکل یقه عوض شد<ref> ذکاء، لباس زنان ایران، 1336ش، ص19-24.</ref> و از پارچه بسیار لطیف و بدن‌نما استفاده می‌کردند که همراه با دامن کوتاه پرچین می‌پوشیدند.<ref> پولاک، سفرنامه مسیو پولاک، 1369ش، ص118.</ref> در دورۀ سوم، زنان موقع پذیرایی از مهمان پارچه‌ای به نام چادر نماز به دور کمر می‌بستند. زنان ثروتمند دنباله چادر نمازشان روی زمین کشیده می‌شد. زنان پیراهنی با آستین‌های بلند که از ململ سفید و زردوزی شده بود، استفاده می‌کردند.<ref> رنه دالمانی، سفرنامه از خراسان تا خوزستان، 1335ش، ص289. </ref>
ارخالق
زنان روی پیراهن‌شان، ارخالق که همان کت بلند با آستین سمبوسه‌دار بلند همراه با زری‌دوزی و گلابتون‌دوزی بود، می‌پوشیدند که به آن چگین گفته می‌شد. آستر سمبوسه را از پارچه اعلا و مرغوب انتخاب می‌کردند و با یک دکمه ناپیدا آن را روی آرنج جمع می‌کردند تا آستر دیده شود. ارخالق در دورۀ اول رایج شد.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص584.</ref> ارخالق از پوشش‌های قوم تاتار است و از آنجایی که قاجار اصالتاً تاتار هستند از این پوشش استفاده می‌کردند؛<ref> دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا، 1361ش، ص61. </ref> اما این نوع پوشش در دورۀ دوم منسوخ شد و نیم‌تنه جای آن را گرفت.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص590.</ref> نیم‌تنه به‌صورت یقه‌برگردان یا یقه‌عربی، با آستین ساده شمشیری بود که زنان در دورۀ دوم می‌پوشیدند.<ref> ذکاء، لباس زنان ایران، 1336ش، ص29.</ref>
کُلیجِه
کلیجه یا چاپکین، کت جلو باز قدبلندی بود که کم‌کم از بلندی قد آن کاسته شد و با دکمه جواهرنشان بسته می‌شد و جیب‌های بزرگ در پهلو داشت و در فصل زمستان از آن استفاده می‌شد.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص593. </ref>
دامن
دورۀ اول قاجار، زنان دامنی با کمربند چرمی که روی آن با پارچه‌های ابریشمی رنگی گلدوزی شده بود<ref> مونسی سرخه، پوشاک ایرانیان در عصر قاجار، 1396ش، ص63.</ref> همراه با شلوارهای راسته می‌پوشیدند.<ref> مافی‌تبار، «پوشش زنان در دو نسخه قاجاری فرهاد و شیرین صنیع‌الملک و شاهنامه عمادالکتاب از منظر افسانه چشم معصوم ارنست گامبریج»، 1400ش، ص97.</ref>
شلوار
زنان شلوار گشاد که در قسمت کمر کش‌دار و پاچه‌های آن به‌صورت گلدوزی و نوار‌دوزی بود، می‌پوشیدند.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ»، 1396ش، ص18.</ref> زنان شلوار گشاد از چِلوار<ref> پارچه سفید آهاردار؛ دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژه چلوار.</ref> سبز، بنفش، خاکستری و قرمز می‌پوشیدند.<ref> سرنا، آدم‌ها وآیین‌ها در ایران، 1362ش، ص74.</ref> در دورۀ اول قاجار دامن زنانه حتی از دوره زندیه بلندتر بود؛ ولی در دورۀ دوم دامن‌های بلند به شلیته تبدیل شد.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش،ص587. </ref>
شلیته
دامن پرچین کوتاهی که پایین‌تر از کمر آن را می‌بستند و عموماً همراه با جوراب شلواری استفاده می‌شد و از جنس مخمل، زری، ابریشم یا چیت بود.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ»، 1396ش، ص19.</ref> بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ شلوار گشاد، جای خود را به شلوار چسبان از پارچه کشباف به نام تُنُکه تنبان داد که زنان آن را با دامن‌های سفید خیلی کوتاه و چین‌دار که به تقلید از دامن‌های چتری بالرین بود، می‌پوشیدند.<ref> مستوفی، شرح زندگانی من یا تاریخ اداری و اجتماعی دوره قاجار، 1384ش، ص510.</ref>
چادرشب
در دورۀ اول، از چادرشب که نوعی چادر خیلی سبک و سفید که زیر گلو بسته می‌شد و قد آن تا پشت پا بود، استفاده می‌شد.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ»، 1396ش، ص19.</ref>
چارقد
یکی دیگر از پوشش بانوان در دوره دوم چارقد بود؛ این چادر پارچه لطیف مربعی‌شکلی بود که از وسط تا شده و روی سر قرار می‌گرفت و با سنجاق زیر گلو بسته می‌شد.<ref> اباذری و طیبی، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ»، 1396ش، ص20.</ref>
کفش
زنان از کفش‌های راحتی به نام پاپوش که از مخمل زری‌دوزی شده با مروارید تزیین شده بود، استفاده می‌کردند.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص604.</ref> کفش زنان قاجار، کفش‌های نوک برگشته به رنگ‌های سبز، قرمز و آبی از جنس چرم بود که به آن ساغری گفته می‌شد. در دورۀ دوم بعد از سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ نوعی کفش ظریف و براق به اسم قونداره برای خانم‌های درباری و اشراف مورد استفاده قرار می‌گرفت.<ref> ذکاء، لباس زنان ایران، 1336ش، ص20-28.</ref>
لباس‌های بیرونی
همۀ زنان شهری از طبقات بالا و پایین جامعه و همچنین زنان حرمسرای شاه در بیرون از خانه چادری به رنگ آبی سیر و روبنده سفید استفاده می‌کرند و با حجاب کامل بیرون می‌رفتند. زنان روستایی و عشایری نیز به‌هنگام سفر به شهر پوششی همانند زنان شهری داشتند. لباس‌های بیرون از خانه زنان به یک شکل، ولی کیفیت آنها متفاوت بود.<ref> علم و دنیاری، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره )از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین‌شاه)»، 1398ش، ص88-90.</ref> لباس‌های بیرونی، شامل روبنده، پیچه، چاقچور، چادر و گالش بود.
روبنده
روبنده یک پارچه سفید کتان در حدود چهره و کمی بلندتر از آن بود. روبنده در قسمت چشم مشبک و با یک قلاب طلایی و جواهرنشان در پشت سر بسته می‌شد.<ref> رنه دالمانی، سفرنامه از خراسان تا خوزستان، 1335ش، ص415.</ref>
چاقچور
چاقچور نوعی شلوار کف‌دار بلندی بود که روی شلیته و تنبان می‌پوشیدند<ref> ذکاء، لباس زنان ایران، 1336ش، ص20-28.</ref> که در قسمت زانوها تنگ و از زانو تا کمر گشاد بود و در قسمت فاق، به‌صورت مثلث وسط دولنگه را نمی‌دوختند.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص604. </ref>
چادر
پوشش کلی زنان تا قبل از ناصرالدین شاه چادر بود. زنان از چادر در انواع مختلفی از جمله چیت، کرباس و مخمل که به آن چادر نماز هم می‌گفتند، استفاده می‌کردند و چادرهای چهارخانه به رنگ آبی و قهوه‌ای که به آن چادرشب می‌گفتند.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص604.</ref> نوعی چادر دیگر هم داشتند، چادر سیاه، بنفش ریشه‌دار پنبه‌ای یا ابریشمی که زنان دربار اطراف آن را گلابتون و نوار نقره‌ای می‌دوختند که در قسمت کمر یک بند نیز داشت.<ref> ذکاء، لباس زنان ایران، 1336ش، ص31.</ref>
پیچه
پیچه نوعی روبنده از موی اسب به رنگ سفید بود که به‌صورت چهارخانه روی چهره قرار می‌گرفت.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص601.</ref>
گالش
گالش نوعی کفش قالبی از لاستیک یا چرم بود.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1385ش، ص601.</ref>
پوشش زنان در مراسم عزاداری ماه محرم
زنان به هنگام حضور در مراسم عزاداری مام محرم از چادرهای مشکی و سورمه‌ای همراه با روبند سفید استفاده می‌کردند.<ref> علم و دنیاری، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره )از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین‌شاه)»، 1398ش، ص91.</ref>
پوشش زنان اقلیت‌های دینی
بنابر گفتۀ جهانگردان، زنان ارمنی در دورۀ قاجار در خانه و بیرون، دهان خود را با پارچه نازک سفید، به‌‌نشانه شرم و حیا، می‌پوشاندند و از پیراهن قرمز یا سبزرنگ، چادر سفید و روسری کلاه‌مانندی که تمام موهای‌شان را می‌پوشاند، در بیرون استفاده می‌کردند. پوشش زنان زرتشتی نیز در این دوره در بیرون شامل شلوار و کت گشاد ابریشمی به‌همراه سربندهای رنگی و چادر بود. زنان یهودی نیز در بیرون از خانه چادر به سر می‌کردند و روی خود را می‌پوشاندند.<ref> علم و دنیاری، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره )از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین‌شاه)»، 1398ش، ص92-93.</ref>
پانویس
منابع
- اباذری، مانا و طیبی، حبیب‌الله، «مطالعه تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ»، نشریه پژوهش هنر، شمارۀ 13، 1396ش.
- بنجامین، ساموئل گرین ویلر، ایران و ایرانیان (عصر ناصرالدین‌شاه)، ترجمه محمد حسین کردبچه، تهران، جاویدان، 1363ش.
- پوپ، آرتور و فلیس اکرمن، سیری در هنر ایران، ترجمه نجف دریابندری، تهران، علمی و فرهنگی، 1387ش.
- پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی، چاپ دوم، 1369ش.
- حجازی، بنفشه، تاریخ خانم‌ها؛ بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر قاجار، تهران، قصیده‌سرا، 1388ش.
- دیولافوا، ژان، سفرنامه مادام دیولافوا، ترجمه همایون فره‌وشی، تهران، خیام، چاپ دوم، 1361ش.
- دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 10 مرداد 1402ش.
- ذکاء، یحیی، لباس زنان ایران از سده سیزدهم هجری تا امروز، تهران، اداره موزه‌ها و فرهنگ عامه، 1336ش.
- ذکاء، یحیی، ارتش شاهنشاهی ایران از کوروش تا پهلوی؛ شورای ارتشی جشن 2500 سال بنیانگذاری شاهنشاهی ایران، بی‌جا، 1350ش.
- راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، امیرکبیر، 1352ش.
- رنه دالمانی، هانری، سفرنامه از خراسان تا خوزستان، ترجمه محمد علی همایون فره‌وشی، تهران، امیرکبیر، 1335ش.
- سرنا، کارلا، آدم‌ها و آیین‌ها در ایران، ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران، زوار، 1362ش.
- علم، محمدرضا و دنیاری، سکینه، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره )از پادشاهی آقا محمد خان تا دوران مظفرالدین شاه(»، فصلنامه علمی پژوهشی، شماره 54، 1398ش.
- غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، چاپ پنجم، 1392ش.
- کیاوش، فرشته و آشوری، محمدتقی، « نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین‌شاه تا پایان دوره قاجار»، فصلنامه دانشگاه هنر، شماره 26، 1398ش.
- مافی‌تبار، آمنه، «پوشش زنان در دو نسخه قاجاری فرهاد و شیرین صنیع‌الملک و شاهنامه عمادالکتاب از منظر
- افسانه چشم معصوم ارنست گامبریج»، نشریه هنرهای زیبا-هنرهای تجسمی، شمارۀ 2، 1400ش.
- مبینی، مهتاب و اسدی، اعظم، سیری در مد و لباس دورۀ قاجار، تهران، مرکب سپید، 1396ش.
- محمدی، منظر و سید احمدی زاویه، سید سعید، «سیمای مرد مدرن، تحلیلی بر تحول لباس مردان در ایران عصر قاجار»، دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال هشتم، شمارۀ اول، بهار و تابستان 1397ش.
- مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، زوار، 1388ش.
- مونسی سرخه، مریم، پوشاک ایرانیان در عصر قاجار، تهران، مرکب سفید، 1396ش.
- مهرمند، فریبا و خدری‌زاده، علی‌اکبر، «فرآیند ایجاد و تغییر لباس نظامیان عصر قاجار»، نشریه تاریخ و فرهنگ، سال 50، پیاپی 100، بهار و تابستان 1397ش.
- نظری، ساره، «پوشاک زنان در 5 دوره تاریخی پس از ورود اسلام به ایران»، ماهنامه علمی تخصصی، شمارۀ 1، 1396ش.
- نیک چری، پریسا و رهبرنیا، زهرا، «تأثیر تحولات اجتماعی و فرهنگی دوران مشروطه بر تن‌پوش مردان عصر قاجار»، فصلنامه چیدمان، سال دوم، پیاپی 2، 1392ش.
- یارشاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، به کوشش پیمان متین، تهران، امیرکبیر، چاپ دوم، 1382ش.