ترکمن‌دوزی، نوعی دوخت تزیینی در لباس قوم ترکمن.
سوزن‌دوزی ترکمن، در گذشته برای تزیین لباس مردان، زنان و کودکان استفاده می‌شد؛ اما امروزه بیشتر برای تزیین لباس زنان به کار برده می‌شود. هنرمندان نقوش را به‌صورت اشکال هندسی و قرینه با زنجیرهای فشرده و بسیار کوچک و ظریف روی پارچه می‌دوزند. سوزن‌دوزی ترکمن معروف به سیاه‌دوزی از صنایع‌دستی بومی شهرستان علی‌آباد کتول است.
تاریخچه
پیشینۀ ترکمن‌دوزی یا سیاه‌دوزی به هشت‌هزار سال قبل باز می‌گردد؛ در غارهای کمربند و هوتو در شهرستان بهشهر، سوزن‌دوزی‌های شاخک‌داری یافت شده است که حکایت از دیرینگی این هنر دارد.<ref> «سوزن‌دوزی ترکمن ثبت جهانی شد»، خبرگزاری ایسنا.</ref> ترکمن‌ها ازگذشته اقدام به تهیة ابریشم که مادة اصلی سوزن‌دوزی است، می‌کردند. از زمان سکاها گل‌دوزی ترکمن رایج بود. براساس آثار تاریخی به‌جامانده، اوج این هنر در دوران افشاریه، زندیه و به‌ویژه قاجاریه بود.<ref> خاموشی، «تحول کاربرد تزیین در سوزن‌دوزی بلوچ و ترکمن به شیوه سنتی و نوین»، 1387ش، ص78.</ref> قدیمی‌ترین نمونة سوزن‌دوزی لباس ترکمنی که روی پارچۀ پنبه‌ای سفید رنگ کار شده، مربوط به سدۀ ۱۲ق است، در موزة لس‌آنجلس نگه‌داری می‌شود. همچنین دو روپوش سوزن‌دوزی شده با طرح زمینه‌ای ابریشم طلایی و زرد نیز در مجموعه‌های خصوصی نگه‌داری می‌شوند.<ref>پژوهان‌فر، «هنر سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت عالی‌گرد.</ref>
کاربرد ترکمن‌دوزی
هنر سوزن‌دوزی ترکمن در تزئین لباس‌های زنان، مردان و کودکان، رودوزی بقچه و بند آن برای جهيزية دختر يا پسر، قاب‌ها، آيینه، شانه، لباس عروس و داماد، کلاه مخصوص عروسی، حلقة ازدواج زنان، گردن‌بند، مچ‌بند، کیف لوازم‌آرایشی، رومیزی، کوسن/ بالش، روتختی، آویزهای دیواری و انواع کیف زنانه جلوه‌گر می‌شود.<ref>سوزن دوزی ترکمن، فراتر از صنعت، وب‌سایت پیام ما.</ref> در گذشته جُل اسب و سربند شتر را گل‌دوزی کرده و حیوانات را با آن پارچه‌های گل‌دوزی شده برای جشن‌های عروسی مزین می‌کردند. امروزه گل‌دوزی این سربندها دیگر رایج نیست؛ اما هنوز جل اسب‌ها را با نخ پشمی گل‌دوزی می‌کنند. تا چند دهة پیش سوزن‌دوزی ترکمن روی پارچه‌های ابریشم انجام می‌شد؛ اما امروزه یا روی لباس انجام می‌شود یا جداگانه روی پارچه‌ای دوخته و روی لباس وصل می‌شود.<ref> بیجاری، «سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref>
کاربرد ترکمن‌دوزی در آیین‌ها و مناسک
ترکمن‌ها از دیرباز در مراسم‌های مختلف دینی و مذهبی، سوگواری و عزا، جشن و عروسی از پوشش‌هایی استفاده می‌کنند که با سوزن‌دوزی‌های زیبا مزین شده است. این لباس‌ها براساس نوع آیین، دوخت و تزیین‌های متفاوتی دارد؛ لباسی که در مراسم‌های عروسی و جشن‌ها می‌پوشند، دارای سوزن‌دوزی بیشتری است؛ اما لباس‌های مخصوص عزا و سوگواری به نسبت ساده‌تر و تزیینات کم‌تری دارد.<ref> «سوزن‌دوزی ترکمن، فراتر از صنعت»، وب‌سایت روزنامةپیام‌ما.</ref>
شهرهای مهم سوزن‌دوزی
این هنر در استان‌های خراسان شمالی و گلستان رایج است. مردم ترکمن اغلب در شهرستان‌های بجنورد و راز و جرگلان ساکن هستند و هنر سوزن‌دوزی در میان زنان این اقوام رواج دارد.<ref> «ثبت جهانی سوزن‌دوزی ترکمن به‌عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس»، خبرگزاری ایسنا.</ref> روستای تنگلی یکی از روستاهای شهرستان گنبد استان گلستان است و به این دلیل که جمعیت قابل توجهی از ساکنین این روستا صنایع‌دستی سوزن‌دوزی تولید می‌کنند، به‌عنوان روستای ملی سوزن‌دوزی انتخاب شده است.<ref>«تنگلی، روستای ملی سوزن‌دوزی ترکمن»، خبرگزاری میراث آریا.</ref> سوزن‌دوزی ترکمن از صنایع دستی بومی شهرستان علی‌آباد کتول است.<ref>«زیبایی‌های صنایع دستی اقوام گلستان در یک نگاه»، خبرگزاری ایرنا.</ref>
ابزار سوزن‌دوزی
وسایل اولیة سوزن‌دوزی ترکمن نخ و پارچه است که خود تنوع بسیار زیادی را شامل می‌شود. نخ‌های طبیعی مانند ابریشمی و پنبه‌ای و همچنین نخ‌های مصنوعی اکریلیک برای ترکمن‌دوزی استفاده می‌شود. تنوع در پارچه نیز شامل ابریشمی، نخی، پشمی، ماهوت و ترمه در رنگ‌های مشکی، زرد و قرمز است. سایر لوازم جانبی برای سوزن‌دوزی سوزن، انگشتانه، قیچی و نوار یالاق‌یوب است.<ref>«هنر سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت بیتوته.</ref>
مراحل انجام سوزن‌دوزی ترکمن
1. لایه‌بندی و شیاردوزی پارچه؛
در لایه‌بندی، پارچة اصلی را به پارچه‌ای که لایه نام دارد با دوخت ساده به فاصلة نیم‌سانتی شیاردوزی می‌کنند، این‌کار برای ثابت نگه‌داشتن پارچه و سوزن‌دوزی صورت می‌گیرد.<ref> قوی‌پنجه، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، 1394ش، ص7.</ref>
2. تاباندن نخ ابریشم؛
در این مرحله نخ‌ها را به‌جهت استحکام، دو تا پنج بار به‌هم می‌تابانند، در مرحلة اول تاب نخ را سمت چپ در مرحله بعدی به‌سمت راست تاب می‌دهند.
3. سیم‌کشی؛
سیم‌کشی برای تعیین محدودة اصلی کادر دوخت برای اجرای طرح مورد نظر انجام می‌گیرد.<ref> قزلجه، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائرة المعارف ترکمن.</ref>
4. سیاه‌دوزی؛
در این مرحله هنرمندان برای قرینه‌سازی نقوش در زمان دوخت، طرح اصلی را با نخ کوک، روی پارچه کوک می‌زنند.<ref> قوی‌پنجه، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، 1394ش، ص7.</ref>
5. الوان‌دوزی؛
الوان‌دوزی، مرحلة دوختن نخ‌های رنگی مانند قرمز روشن و تیره، قهوه‌ای، زرد، نارنجی و سفید در داخل سیاه‌دوزی است. داخل طرح سیاه‌دوزی به‌طور کامل با نخ‌های رنگی دوخته می‌شود تا زمانی‌که زمینة پارچه مشخص نشود.
6. دانه‌دوزی؛
در این مرحله مابین دوخت‌های سیم‌کشی را با رنگ‌های سفید و مشکی دانه‌دوزی می‌کنند. این مرحله از دوخت آلاجا نام دارد که در صنعت فرش‌بافی کاربرد فراوان دارد.
7. سفیددوزی؛
این مرحله که بیشتر در شلوارهای زنانه کار برد دارد، در قسمت بالای سیم به‌صورت طرح پیدرپی و چسبیده به‌هم دوخته می‌شود.<ref> قزلجه، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائرة المعارف ترکمن.</ref>
نقوش سوزن‌دوزی ترکمن
نقش‌ها در سوزن‌دوزی طرحی از اشکال ساده شدة عناصری است که از محیط اطراف زندگی، عقاید و باورها و ذهن خیال‌پرداز بافنده الهام می‌گیرد. زنان و دختران ترکمن، هنرمندان و نقش‌پردازان ماهری هستند. آنها این نقش‌ها را دستاورد زحمات نسل‌های قبلی خود می‌دانند که با آنها مفاهیم غم، شادی، آرزو و حسرت را بیان می‌کردند.<ref> افرغ و کاظم‌نژاد، «مطالعة نقوش دستبافته‌ها و دستمال‌های ترکمن از گذار مردم‌شناسی هنر»، 1401ش، ص82-81.</ref>
1. گل پاییدی یا گل شکفته؛
طرح گل شکفته بیشتر روی یقه لباس و یا پاچة شلوار زنانی که صاحب بچه نمی‌شوند، به امید بچه‌دار شدن دوخته می‌شود.<ref> «سوزن‌دوزی 2»، دائرة المعارف ترکمن.</ref>
2. گل‌نقش؛
طرح گل‌نقش نمادی از ماری‌گل، فرش ترکمن است. ماری‌گل اصلی‌ترین طرح ترکمن محسوب می‌شود که به جای پای شتر شهرت دارد. ترکمن‌های مسلمان بر اساس باورهای دینی خود، برای کراهت و پرهیز نقش‌دار کردن چهرة جانداران، چنین نقوش انتزاعی را طراحی می‌کنند تا از قوانین دین خود پیروی کرده باشند.<ref> یوسفی، «صنایع دستی ترکمن‌ها»، وب‌سایت راسخون.</ref>
3. بورمه چیگین؛
بورمه در زبان ترکمن به‌معنی بستن و چیگین به‌معنی بازو است. بانوان ترکمن اعتقاد دارند زمانی که فردی دچار ضعف می‌شود، بازوی او را با دستمال محکم می‌بندند تا خون در قسمت بالای بدن جریان یابد. این طرح روی قسمت انتهای پاچة شلوار و کلاه زنان دوخته می‌شود.
4. قیچاق؛
طرح قیچاق شکل هندسي تغيير يافتة نيزه است. این طرح نمادی از جنگ است و سمبلي برای ترغیب احساسات مردم ترکمن برای شرکت در جنگ و حفظ خاک سرزمین مادری به شمار مي‌رود.
5. شلپه نقش؛
شلپه به‌معنای آویز است. این طرح از نقوش حاشیة فرش گرفته شده است.
6. آي نقش؛
آی نقش به‌معنای نقش ماه را بافندگان ترکمن با الهام از شکل طبيعي ماه بر روی شلوارهای زنانه مي دوزد.
7. اوق گوزي؛
اوق در گويش ترکمن به تير و گوزی به چشم معنا می‌شود. نقش اوق گوزی بيانگر دلاوری‌های مردم ترکمن در طول تاریخ است.
8. اورق دیش؛
اورق دیش در گویش ترکمن به‌معنای دندانة داس است. این طرح نمادی از دوران يک‌جانشيني و امرار معاش از طریق زراعت است.
9. آلجه؛
آلجه نمادی برای حفاظت در برابر چشم زخم است و بخشي از باورهای اين منطقه به‌حساب مي‌آيد. آلجه در زبان ترکمن به سیاه و سفید معنا می‌شود.<ref>قوی‌پنجه، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، 1394ش، ص10-9.</ref>
10. تیرانا بورون؛
طرح تیرانا از نماد ماهی گرفته شده و در زبان ترکمن نام ماهی اوزون‌برون است. این طرح بیشتر روی کلاه‌های زنانه دوخته می‌شود.<ref>قزلجه، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائره المعارف ترکمن.</ref>
11. ساری ایچیان؛
ساری ایچیان به زبان ترکمن عقرب زرد معنی می‌شود. این طرح از طبیعت و محیط زندگی هنرمند الهام گرفته شده است. مردم ترکمن معتقد هستند که عقرب نماد دفع شر است. طرح ساری ایچیان روی پاچة شلوارهای زنانه به‌صورت متصل و پیدرپی دوخته می‌شود.
12. سایر نقوش؛
نقش‌هایی مانند بال پرنده، تکه نقش (یکی از ایالات ترکمن)، عالم نقش (برگرفته از نقش حاشیة فرش ترکمن)، اردک نقش، کعبه نقش و عمره نقش از دیگر طرح‌های رایج در سوزن‌دوزی ترکمن است.<ref>قزلجه، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائره المعارف ترکمن.</ref>
مفاهیم رنگ در ترکمن‌دوزی
مردم ترکمن به‌پیروی از فرهنگ جامعة پیرامون خود، در هنر سوزن‌دوزی برای هر رنگ، ساختار ویژه‌ای برمی‌گزینند؛ از اين رو، رنگ لباس‌ها در میان مردم ترکمن بيانگر مفاهيم فرهنگ قومی، حالات روحی و باورهای هنرمند است. رنگ پوشاک در هماهنگي با رنگ و طرح، جنس، سن، موقعيت و منزلت معنا می‌شود و رنگ پوشاک برای کودک و جوان و مرد و زن متفاوت است و صفت‌هایی، مانند شرم و حيا، وقار و متانت، غرور و فروتني، شادابي و سرزندگي، قدرت و ضعف، مردانگي و زنانگي، وابستگي‌های قومي، گروهي و ديني را نمایان می‌سازد. در میان تمام رنگ‌ها رنگ قرمز یکی از اصلی‌ترین رنگ‌ها در صنایع‌دستی مردم ترکمن به شمار می‌آید. به عقیدة آنها این رنگ نماد تداوم زندگي، رشد و تعالي و شادابي است.<ref> قوی‌پنجه، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، 1394ش، ص14-12.</ref>
سوزن‌دوزی در انواع پوشاک ترکمن‌ها
1. چابست؛ نوعی بالاپوشی که زنان ترکمن روی پیراهن می‌پوشند و سراسر سوزن‌دوزی همراه با آویزه‌های سکه و پولک نقره‌ای است.
2. عرقچین؛ روی عرقچین صاف و بدون برجستگی است. دختران آن را با زیورآلات نقره‌ای و با نقش و رنگ‌های مختلف سوزن‌دوزی می‌کنند.
3. کلاه زینتی؛ کلاهی گرد و حلقه‌ای‌شکل است. طبق آداب و رسوم، زنان ترکمن بعد از ازدواج از آن استفاده می‌کنند.
4. شلوار؛ پاچة شلوار که در گویش ترکمن بالاق هم نامیده می‌شود، در گذشته 3 تا 10 سانتی‌متر طراحی و سوزن‌دوزی می‌شد؛ اما امروزه به 1 سانتی‌متر رسیده است.
5. بقچه؛ روکش یا کیفی است که برای گذاشتن قرآن مورد استفاده قرار می‌گیرد و رویة آن با طرح‌های زیبا سوزن‌دوزی می‌شود.<ref> خاموشی، «تحول کاربرد تزیین در سوزن‌دوزی بلوچ و ترکمن به‌شیوة سنتی و نوین»، 1387ش، ص80.</ref>
6. کوينک؛ پیراهنی زنانه با شکلی ساده است که یقة گرد و چاک مشخصی دارد. این پیراهن هر چهارفصل مورد استفاده قرار می‌گیرد.
7. دون؛ نوعی قبا یا روپوش آستین بلند، جلوباز و گشادی است که روی پیراهن پوشیده می‌شود. زنان ترکمن در هر سن و سالی از آن استفاده می‌کنند. دون مخصوص عروس از پارچه‌های سرخ‌رنگ بافته می‌شود که به «قرمزی دون» معروف است.<ref>ذباح و حاتم، «جستاري در مفاهيم نقوش سوزن‌دوزي ترکمانان گنبدکاووس»، 1392ش، ص71.</ref>
8. لباس کودکان؛ بانوان ترکمن برای دوری از چشم زخم بر لباس کودکان خود دعا می‌دوزند.<ref> بیجاری، «سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref>
9. پیراهن؛ یقه و سرآستین پیراهن‌های زنانه با نقوش مختلف سوزن‌دوزی می‌شود.<ref> قزلجه، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائره المعارف ترکمن.</ref>
ثبت جهانی سوزن‌دوزی
سوزن‌دوزی ترکمن که به سیاه‌دوزی هم معروف است،<ref> «تاریخچة کهن سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت ویستا.</ref> در هفدهمین نشست کمیتة بین دولت‌های سازمان یونسکو مورد بررسی قرار گرفت و به‌عنوان بیستمین میراث ناملموس ایران و ترکمنستان وارد فهرست جهانی یونسکو شد.<ref> «سوزن‌دوزی ترکمن ثبت جهانی شد»، خبرگزاری ایسنا.</ref>
پانویس
منابع
- افرغ، محمد و حبیب‌الله، کاظم‌نژاد، «مطالعة نقوش دستبافته‌ها و دستمال‌های ترکمن از گذار مردم‌شناسی هنر»، نشریة علمی باغ نظر، سال نوزدهم، شمارۀ 117، اسفند 1401ش.
- بیجاری، مریم، «سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ بازدید: 17 آبان 1402ش.
- پژوهان‌فر، آیسان، «هنر سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت عالی‌گرد، تاریخ درج مطلب: 12 اردیبهشت 1402ش.
- «تاریخچة کهن سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 6 آذر 1402ش.
- «تنگلی، روستای ملی سوزن‌دوزی ترکمن»، خبرگزاری میراث آریا، تاریخ درج مطلب: 28 آذر 1400ش.
- «ثبت جهانی سوزن‌دوزی ترکمن به‌عنوان بیستمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1401ش.
- خاموشی، زهرا، «تحول کاربرد تزیین در سوزن‌دوزی بلوچ و ترکمن به شیوه سنتی و نوین»، نشریة مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 5، شمارة 9، 1387ش.
- ذباح، الهام و حاتم، غلام‌علی، «جستاري در مفاهيم نقوش سوزن‌دوزي ترکمانان گنبدکاووس»، فصلنامة علمی پژوهشی نگره، دورۀ 8، شمارة 28، 1392ش.
- «زیبایی‌های صنایع دستی اقوام گلستان در یک نگاه»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 23 دی 1385ش.
- «سوزن‌دوزی ترکمن ثبت جهانی شد»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1401ش.
- «سوزن‌دوزی ترکمن، فراتر از صنعت»، وب‌سایت روزنامة پیام ما، تاریخ بازدید: 14 آذر 1401ش.
- «سوزن‌دوزی 2»، وب‌سایت دائرة المعارف ترکمن، تاریخ درج مطلب: 18 مهر 1389ش.
- قزلجه، متین، «سوزن‌دوزی»، وب‌سایت دائرة المعارف ترکمن، تاریخ درج مطلب: 11 شهریور 1388ش.
- قوی‌پنچه، زهرا، «نقش و رنگ در پوشاک زنان ترکمن»، دومین کنفرانس بین‌المللی پژوهش در علوم و تکنولوژی، دورة 2، سال 1394ش.
- «هنر سوزن‌دوزی ترکمن»، وب‌سایت بیتوته، تاریخ بازدید: 17 آبان 1402ش.
- یوسفی، جعفر، «صنایع دستی ترکمن‌ها»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 25 فروردین 1394ش.