حیا

حیا؛ صفت بازدارندۀ انسان از زشتی‌ها.

حیا از صفات باارزش انسانی است که باعث می‌شود انسان، با تواضع در برابر خدا تسلیم شده، از انجام هر‌گونه نافرمانی در برابر خداوند متعال، پرهیز کند. گسترش فرهنگ حیا سبب کاهش آسیب‌های اجتماعی و افزایش عفت عمومی در جامعه می‌شود.

مفهوم‌شناسی

حیا به‌‌معنی دگرگونی حال، به‌جهت ترس از چیزهایی است که عیب دانسته شده و نکوهیده است.<ref>طریحی، مجمع البحرین، 1408ق، ج1، ص482.</ref> همچنین به دوری‌گزینی از کار‌های زشت به‌خاطر ترس از نکوهش مردم نیز حیا گفته شده است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، 1412ق، ص270.</ref>

حیا از دیدگاه آیات و روایات

در آیۀ 53 سورۀ احزاب، سخن از حیا ممدوح پیامبر به‌معنای رعایت ادب و اخلاق در روابط اجتماعی به میان آمده است. در آیۀ 25 سورۀ قصص، سخن از حیای دختر شعیب در برابر نامحرم (موسی) است. در روایتی از امام صادق، آمده است که زن هرگاه با همسرش خلوت کرد، پوشش حیا را برکند و هرگاه از همسرش فاصله گرفت آن را بر تن کند.<ref>کلینی، الکافی، 1365ش، ج5، ص324.</ref> در روایتی دیگر از او، حیا یکی از ویژگی‌های پیامبر معرفی شده است.<ref>کلینی، الکافی، 1365ش، ج1، ص444.</ref>

رابطه عفاف و حیا

عفاف به‌معنای «پرهیز از حرام و خودداری از سخن یا عمل ناپسند» است.<ref>ابن منظور، لسان العرب،1410ق، ج9، ص253.</ref> عفاف و حیا دو صفت نفسانی بازدارنده‌اند که قرابت معنایی دارند و حتی در برخی روایات با هم به ‌کار رفته‌اند. برخی عفت را متعلق به قوه شهویه و حیا را متعلق به دو قوۀ غضب و شهوت دانسته‌اند.<ref>نراقی، 1367ش، ص368.</ref> بر اساس روایات، حیا مقدم بر عفاف و علت وجودی آن معرفی شده است.<ref> تميمي آمدي، غررالحکم و دررالکلم، 1410ق، ص257.</ref>

حیا در سبک زندگی اسلامی

دین اسلام، الگوی بنیادینی برای تقویت فرهنگ حیا بیان کرده است که از آن جمله می‌توان به سفارش‌هایی دربارۀ تربیت جنسی در خانواده، شیوه‌های تعامل زن و مرد نامحرم در اجتماع و پرهیز از ایجاد زمینۀ تحریک و تهییج جنسی در جامعه اشاره کرد.<ref>میرزایی، بایسته‌های فرهنگ حیا در جامعه اسلامی،1394ش، ص122.</ref>

شاخص‌های حیا

درآیات و روایات، رعایت حیا در اعضای بدن ازجمله؛ چشم، گوش و زبان مطرح شده است. همچنین گره‌گشایی از کار خلق و کاربرد حیا در ساخت‌وسازهای اجتماع و فضای بیرون از منزل، عیب‌پوشی و عدم‌ افشاگری در محیط‌های اجتماعی و روابط میان همسایگان نیز از دیگر شاخص‌های حیا است.<ref>اسلام‎نظر و موسوی، «بیان شاخص‌ها و معیارهای حیا در قرآن و روایات پیرامون فضای بیرون از منزل»، 1396ش، ص1.</ref>

عوامل، ریشه‌ها و راه‌های تقویت حیا

الف- عوامل پیدایش، تقویت و روش‌های پرورش حیا

عوامل شناختی درونی: که شامل شناخت خود، شناخت خداوند متعال، شناخت پیامبران، ائمه و فرشتگان، حلم و بردباری و احساس حضور و نظارت می‌شود؛
عوامل بیرونی: که دربردارندۀ رفتار حلیمانه و متواضعانه، مواظبت و پیشگیری است.

ب- عوامل پیدایش، تقویت و روش‌های پرورش حیا در دیگران

در فرزندان: که دربرگیرندۀ ازدواج پاک، انتخاب نام نیکو، حفظ حرمت و کرامت فرزندان، انتخاب دوستان خوب و ارائۀ الگوهای عملی است؛
در اجتماع: که شامل رعایت معیارهای حیا در روابط، تبلیغ همگانی از طریق رسانه‌ها، اتخاذ شیوه‌ها و تدابیر عاقلانۀ پرورشی، رعایت حجاب و جلوگیری از اختلاط مردان و زنان است.<ref>صابری، آثار تربیتی حیا و راه‌های پرورش آن، 1385ش، ص100-113.</ref>

آثار حیا

پیامدهای فردی و اجتماعی حیا عبارت‌اند از: شیرین‌شدن عبادت‌ها، کسب نورانیت قلب و روح، پوشیده ماندن عیب‌ها، زمینه‌سازی و ایجاد حس وظیفه‌شناسی برای نیکی‌ها، حفظ دین و ایمان، تحصیل نیروی بازدارنده.<ref>صابری، آثار تربیتی حیا و روش‌های پرورش آن، 1385ش، ص67-73.</ref>

انواع حیا

در يک تقسيم‌بندی، پنج نوع حيا مطرح شده است:

حیا از خدا: به‌معنای در نظر گرفتن او در همۀ حالات و پرهيز از نافرمانى خداوند.
حیا از دیگران: به‌معنای رعايت حرمت آنان و پرهيز از گفتار و رفتار سبک و ناپسند.
حیا از خود: به‌معنای پاسداشت حرمت خود و رعايت ادب و وقار و حفظ کرامت انسانی.
حیا از پیامبر و امامان: به معنای در نظر گرفتن عرضۀ اعمال امت بر پيامبر و امامان.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1373ش، ص 125.</ref>
حیا از فرشتگان: به‌معنای توجه داشتن به ثبت اعمال توسط فرشتگان.<ref>خادم پیر، «خاستگاه، عوامل و آثار شرم و حیا در نگاه قرآن و حدیث»، 1394ش، ص137.</ref>

موانع حیا

در روایات موانعی برای حیا معرفی شده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: جهل، حرص و طمع، ولادت ناپاک، فراوانی و عادی شدن بدی‌ها، یاغی شدن، ارتکاب به گناهان بزرگ، قتل به‌ناحق، غنا، شراب‌خواری و فقر.<ref>صابری، آثار تربیتی حیا و راه‌های پرورش آن، 1385ش، ص123-131.</ref>

پیامدهای بی‌حیایی

برخی از پیامدهای بی‌حیایی عبارت‌اند از:

از بین رفتن خوبی‌ها: اگر حیا نباشد بساط خیر و کارهای نیک و زیبایی برچیده خواهد شد؛
بدنامی: فرد بی‌حیا، آوازه و اعتبار خود را از دست می‌دهد و به انسانی بدنام و بی‌اعتبار تبدیل می‌شود؛
روا دانستن همۀ کارها.<ref>صابری، آثار تربیتی حیا و روش‌های پرورش آن، 1385ش، ص117-120.</ref>

ارتباط حیا و پوشش

حيا و عفت‌ورزی، پوشش و حجاب را به دنبال دارد و در مقابل، حجاب نيز، در حيامندي فرد مؤثر است.<ref>«ارتباط متقابل پوشش و حيا» ، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه.</ref> حجابی که از حیا تهی باشد، دوام و ارزش ندارد همان گونه که حیای بدون حجاب کامل نبوده و از آسیب‌های احتمالی در امان نخواهد بود. شباهت رابطه حیا و حجاب مانند مغز گردو و پوست آن است.<ref>غلامی، «حیا بدون حجاب؟!» ، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.</ref>

حیا در معماری

همواره حیا در هنر از جمله در معماری ایرانی، نمود داشته است.<ref>آقا شریفیان اصفهانی، «مطالعۀ تطبیقی اصل حیا در آموزه‌های اسلامی و معماری سنتی»، 1397ش، ص19.</ref> بازتاب این نمود در معماری درون‌گرای ایرانی قابل مشاهده است.<ref>قربان‌زاده و رضائیان، «بررسی الگوی معماری اسلامی در شهر شیروان با رویکرد حیا و حجاب»، 1395ش، ص1.</ref> در این نوع معماری، پوستۀ ظاهری تنها پوششی مجازی است که از حقیقتی باطنی مراقبت می‌کند و ارزش واقعی بنا به جوهر و هستۀ باطنی آن است.<ref> حسین‌یزدی، «درون‌گرایی در معماری ایرانی»، وب‌سایت مجله ویستا.</ref>

پانویس

منابع

قرآن
آقا شریفیان اصفهانی، مهرداد، «مطالعه تطبیقی اصل حیا در آموزه‌های اسلامی و معماری سنتی»، پژوهش‌نامۀ اخلاق، دورۀ 11، شمارة 40، 1397ش.
اسلاملو، نعیمه، حریم ریحانه، کرج، تلاوت آرامش، 1395ش.
«ارتباط متقابل پوشش و حيا»، وب‌سایت اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه، تاریخ بازدید: 6 بهمن 1401ش.
اسلام نظر، احسان علی، موسوی، سید محمدحسین، «بیان شاخص‌ها و معیارهای حیا در قرآن و روایات پیرامون فضای بیرون از منزل»، سومین کنفرانس بین‌المللی علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1396ش.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم المصری الانصاری، لسان العرب، بیروت، دار الصادر،1410ق.
تميمي آمدي، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، تصحيح سيد مهدي رجايي، قم، دارالکتب الإسلامي، 1410ق.
حر عاملي، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، موسسه آل البيت، ١٤٠٩ق.
حسین‌یزدی، مریم، «درون‌گرایی در معماری ایرانی»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید: 11 بهمن 1401ش.
خادم پیر، علی، «خاستگاه، عوامل و آثار شرم و حیا در نگاه قرآن و حدیث»، نشریۀ بصیرت و تربیت اسلامی، ، دورۀ12، شمارۀ 32، 1394ش.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، تحقیق صفوان عدنان داودی، بیروت، دارالقلم، 1412ق.
صابری، محمدحسین، آثار تربیتی حیا و راه‌های پرورش آن، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، قم، مدرسه عالی فقه و معارف اسلامی، 1385ش.
طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، تحقیق السید احمد الحسینی، تهران، مکتبة نشر القافه الاسلامیه، 1408ق.
غلامی، یوسف، «حیا بدون حجاب؟!»، مجلۀ معارف شمارۀ 107، اسفند 1393ش، پایگاه اطلاع رسانی حوزه.
قربان زاده، مژگان و رضاییان، وحیده، «بررسی الگوی معماری اسلامی در شهر شیروان با رویکرد حیا و حجاب»، چهارمین کنگرۀ بین‌المللی عمران، معماری و توسعه شهری، 1395ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365ش.
ليثي واسطي، علي بن محمد، عيون الحکم و المواعظ، تصحيح حسين حسني بيرجندي، قم، دارالحديث، 1376ش.
میرزایی، زهرا، «بایسته‌های فرهنگ حیا در جامعۀ اسلامی»، ماهنامۀ فرهنگ و ادبیات انقلاب اسلامی، دورۀ 3، شمارۀ 26، 1394ش.
میر فخرایی، تژا و رحیم‌زاده، احسان، «بازنمایی ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی در فیلم‌های پرفروش دهۀ هشتاد سینمای ایران»، فرهنگ ارتباطات، دورۀ 2، شمارۀ 6، 1391ش.
معافی، زهرا، تبیین مبانی ارزش شناختی عفت و حیا در اسلام و استنتاج دلالت‌های آن در تربیت اخلاقی، پایان‌نامة کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم انسانی، 1397ش.
ملکی سهل آبادی، کبری، جایگاه فردی و اجتماعی حیا در اسلام و ادیان دیگر، تهران، بیکران دانش، 1394ش.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه،1373ش.
نراقی، مولی مهدی، اخلاق اسلامی (گزیده کتاب جامع السعادات)، ترجمه سید جلال‌الدین مجتبوی، تهران، حکمت، 1367ش.