رشتی‌دوزی؛ هنر دوخت نخ ابریشم با قلاب روی پارچه پشمی.
رشتی‌دوزی از انواع ابریشمدوزیهای سنتی ایرانی، هنری اصیل، دارای قدمت دیرینه و شهرت جهانی است که در آن زمینه پارچه ماهوت با نخ‌های ابریشم الوان با دوخت زنجیره و نقوش نمادین زیبا و چشم‌نواز تزیین می‌شود.
نام‌گذاری
هنر رشتی‌دوزی به‌دلیل شهرت جهانی ابریشم گیلان و از آنجایی که زیباترین و مشهورترین این آثار با استفاده از نقوش نمادین و اساطیری در رشت تولید می‌شود و به همین نام در موزه‌های بزرگ دنیا می‌درخشد، به نام مرکز این استان یعنی رشت، به هنر رشتی‌دوزی (Rashti duzi) شهرت یافته است.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص1.</ref> به‌دلیل به‌کارگیری قلاب به‌جای سوزن در دوخت آن، به قلاب‌دوزی رشت نیز معروف است. اهالی گیلان به آن گل‌بند‌دوزی و گل‌دوزی نیز می‌گویند.<ref>. پناهی و دیگران، صنعت نوغان گیلان در مسیر جاده ابریشم، 1400ش، ص199.</ref>
تاریخچه
در دوره باستان، ارزش پارچههای ایرانی در اروپا به قدری بود که برای پوشش قبور قدیسین و سلاطین و پوشاندن اشیاء مقدس به کار می‌رفت و همین امر باعث حفظ نمونه‌های ارزشمندی از پارچههای ساسانی شده که در موزه‌های اروپا و امریکا نگهداری می‌شود و بسیاری از آنها قلابدوزیهای بسیار فاخر و ارزشمندی است که تاریخ قدمت این هنر را به 330 تا 550 سال قبل از میلاد می‌رساند. قطعه پارچه‌ای با نقش خروس در موزه آرمیتاژ لنینگراد و نمونه پارچه دیگری منقوش به دوایری با سر گراز در موزه کونت کورب برلین وجود دارد که نشان از رونق قلاب‌دوزی در عصر ساسانیان دارد.
قلاب‌دوزی در سال‌های پس از ظهور اسلام در طبرستان و در دوره‌های سلجوقی در رشت، اصفهان و مشهد رواج داشته و در ادوار بعد، تا قاجاریه به اوج شکوفایی رسیده است. در این دوره هنر رشتی‌دوزی هم‌پای قالی و حتی باارزش‌تر از آن به خارج از کشور صادر می‌شد و قلاب‌دوزی ابریشمی در پارچۀ ماهوت، دو برابر یک فرش خوب در بازارهای جهانی قیمت داشت.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص2.</ref> پرده جنگ معروف کَرنال نادرشاه متعلق به دورۀ افشاریه و یک جفت پرده سفارش مخبرالدوله از آثار حسین رشتی سده 13ق است که در مدت چهار سال دوخته شده است. نمونه‌های این هنر در مجموعه‌های خصوصی، موزه آستان قدس رضوی، موزه هنرهای تزیینی ایران، موزه هنرهای تزیینی اصفهان و کاخ موزه نیاوران نگهداری می‌شود.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص117.</ref>
در موزه ویکتوریا آلبرت لندن دو خیمه به ابعاد 207 در 528 و ارتفاع 302 سانتی‌متر متعلق به فتحعلی‌شاه و محمدعلی‌شاه قاجار کار هنرمندان رشتی‌دوز گیلان قرار داشته که یکی از آنها در حراج ساتبی به موزه هنر کلیولند آمریکا فروخته شد.<ref>. پناهی و دیگران، صنعت نوغان گیلان در مسیر جاده ابریشم، 1400ش، ص199.</ref>
کاربرد
کاربرد این هنر در تزیین پرده، فرش، پوشش زین اسب (غاشیه)، سجاده، روکش مقابر بزرگان، کلاه، لباس و امروزه رومیزی، کوسن، آباژور و روتختی است.
ابزار کار
قلاب؛ شامل دو بخش است، یک بخش میله‌ای فلزی به بلندی 7 سانتی‌متر با نوک تیز، فاقد انحنای قلاب‌های معمولی و دارای یک بریدگی مورب در فاصله پنج میلیمتری نوک و بخش دیگر دسته چوبی خراطی شده گوی‌مانند است و در هنگام کار در کف دست قرار می‌گیرد.
جریده؛ کارگاه قلاب‌دوزی است و آن تکه چوبی به طول 100 و پهنای 10 و قطر 1 سانتی‌متر است که در قطر آن به‌اندازه 40 سانتی‌متر شیار ایجاد میکنند. هنگام کار با فشار مختصر پا، پارچه را محکم نگه می‌دارد. با شل و سفت کردن فشار پا می‌توان پارچه را حرکت داد تا ادامه کار میسر شود.
پارچه؛ جنس پارچه مصرفی در رشتی‌دوزی ماهوت است؛ پارچه‌ای که از جنس پشم فشرده و کوبیده شده دارای تار و پود محکم به رنگ‌های سیاه، سورمه‌ای، زرشکی، سبز، قرمز سیر و قهوه‌ای است.
نخ؛ نخ ابریشم تابیده به رنگ‌های قرمز، زرد، قهوه‌ای روشن و تیره، نیلی، سورمه‌ای، زرشکی، سبز، سیاه، آبی، مغزپسته‌ای، نارنجی، زیتونی، یشمی، فیروزه‌ای، گل‌ماشی، اخرایی، طوسی و خاکستری.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص119.</ref>
روش کار
خطوط طرح ترسیم شده روی کاغذ را با فاصله کم و منظم با دوخت بدون نخ به‌وسیله چرخ خیاطی یا با سوزن دستی سوراخ میکنند. بعد از ثابت نمودن کاغذ روی پارچه، بسته به رنگ پارچه پودر گچ یا تالک سفید یا زغال را روی خطوط طرح میریزند و کاغذ را به‌آرامی برمیدارند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص124.</ref> پس از این مرحله خطوط را به‌وسیله محلول آب و سریش و قلم‌مو روی پارچه ثابت میکنند. گاهی به محلول سریش پودر سینکا نیز اضافه میکنند تا دید بهتری روی پارچه داشته باشد یا از مهرهای شبیه مهرهای چیت‌سازی برای انتقال طرح استفاده میکنند. امروزه از لاک غلط‌گیر برای تثبیت طرح استفاده می‌شود.<ref>. اسماعیل‌پور، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، 1390ش، ص52.</ref>
هنرمند، جریده را مابین دو پا قرار می‌دهد؛ بعد از اینکه پارچه را در شیار جریده گذاشت با فشار زانو آن را ثابت نگه می‌دارد؛ نخ را دور انگشت اشاره دست چپ پیچیده و با دست راست قلاب را از روی خطوط طرح در پارچه فرو می‌کند و به‌شکلی می‌چرخاند تا نخ در شیار قلاب گیر کند. با کشیدن نخ روی پارچه حلقه‌ای ایجاد می‌شود که با تکرار عمل روی پارچه دوخت متناوبی از زنجیره به وجود می‌آید. ابتدا خطوط اصلی طرح دوخته شده سپس پردوزی‌ها به نحوی انجام می‌شود که تمام طرح با نخ‌های الوان پوشیده می‌شود.<ref>. پزشکی، ابریشمدوزیهای ایرانی، 1396ش، ص138.</ref>
انواع قلاب‌دوزی
در قلاب‌دوزی ساده هنرمند با نخ ابریشم الوان، ریزنقش‌هایی را ایجاد می‌کند که به آنها راسته راه، کومه، پیچ، هفت و هشت یا زیگزاگ، دندان‌موشی، ساقه و پشتدوزی می‌گویند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص125.</ref> این ریزنقش‌ها، نقش‌های بزرگ را به وجود می‌آورد که به آنها بته‌جقه، سه‌برگ، گل‌برگ، سه‌برگ تاجی، شاه‌برگ، هفت‌پر هلالی، رزبرگ، گل شانه‌ای، برگ چاکدار، گل آحار، گل بزرگ، گل چاکدار، پیله، خوشه‌انگوری، غنچه، گل شاه‌عباسی و گل ساعتی می‌گویند.<ref>. اسماعیل‌پور، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، 1390ش، ص56.</ref>
در قلاب‌دوزی برجسته یا ضخیم‌دوزی قسمت‌هایی از طرح را از ماهوت الوان برش زده و دوباره روی زمینه اصلی در جایگاه خود قلاب‌دوزی میکنند؛ اما در قلاب‌دوزی به‌شیوه معرق پس از مرحله انتقال طرح، تکه‌های ماهوت الوان را زیر آن قرار داده و هر دو لایه پارچه را با هم و مطابق طرح با قیچی دم چلچله‌ای برش می‌زنند. تکه زیرین را کنار گذاشته تکه رنگی را با نخ پنبه‌ای به زمینه، لبه‌دوزی میکنند؛ سپس برای تزیین، لبه‌ها را با قلاب‌دوزی ساده یا قیطان می‌دوزند.<ref>. محسنی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، 1393ش، ص72.</ref>
هر دو روش ضخیم‌دوزی و معرق به‌همراه قلاب‌دوزی ساده است. این هنر گاهی با دوخت‌های سنتی دیگری مانند شرفه‌دوزی، کمنددوزی، تسمه‌دوزی و دوردوزی نیز همراه است.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص125.</ref>
نقش‌ها
طرح‌هایی که مجموعه نقوش قلاب‌دوزی را تشکیل می‌دهد، خود دارای نامهایی است که هنر رشتی‌دوزی را به وجود می‌آورد. نام این طرح‌ها بازوبندی، بند رومی، بته‌جقه، ترمهاییِ شاخ‌گوزنی، گل‌اناری، قهر و آشتی، گل و بوته، گل و مرغ، مجالس شاهانه، چهره و نقش خورشید خانم، شمسه ترنجی و نیم‌رخ، سرترنجی، هندسی، گل حاشیه‌ای، لچک ترنج، افشان، سروچه، محرماتی راست و کج، قاب‌قابی، درختی، گلهای شاه عباسی و طرحهای اسلیمی است.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص120.</ref>
نقوش نمادین در رشتی دوزی
نقوش رشتی‌دوزی به‌دلیل نمادین و اصیل بودن و ارتباط با باورهای ملی، باستانی و دینی مردم گیلان ماندگار شده و همه آنها را می‌توان در پنج گروه نقوش گیاهی، حیوانی، اساطیری، مذهبی و تزیینی تقسیم‌بندی کرد.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص8</ref>
درخت زندگی
درخت زندگی از نقوش گیاهی رشتی‌دوزی است که به‌صورت سرو ترسیم می‌شود ریشه آن در آیین زرتشت است و نشان جاودانگی، آزادی، بهشت و آسمان است. این درخت به جز سرو اشکال دیگری هم دارد؛ شامل شاخه‌های قرینه، پیچان و گل‌ها و میوه‌های متنوع که به نظر درخت همه تخمه می‌آید. درخت طوبی را می‌توان معادل اسلامی و عرفانی درخت همه‌تخمه دانست که هرکس که به بهشت می‌رود از میوه‌های فراوان و متنوع آن بهره‌مند می‌شود.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص3.</ref>
طاووس
از نقوش جانوری هنر رشتی‌دوزی علاوه بر وجود پرندگان روی شاخه‌های درخت زندگی به‌ویژه درخت همه‌تخمه می‌توان به نقش طاووس اشاره کرد که به‌صورت قرینه در پای درخت زندگی به نگهبانی ایستاده است. طاووس، نابودکننده مار به نشانه اهریمن و پلیدی در آیین زرتشت و عامل حاصل‌خیزی زمین است که به‌دلیل نوشیدن آب حیات دارای عمر جاودانه و به‌مثابه مرغ مقدس مورد توجه است؛ اما در دین اسلام نماد روح‌الامین است که بر پیامبر نازل می‌شد.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص5.</ref>
اژدها و شیر
نقوش اژدها به‌عنوان نماد نابودکننده سرچشمه‌های برکت و حیات، شیر به‌عنوان اژدهاکش، درخت سرو و چشمه به‌عنوان نماد حیات و باروری با دو طاووس نگهبان درخت زندگی روی رومیزی که در کارگاه امین‌السلطان دوخته شده، نمونه نقوش اساطیری گیاهی و جانوری است که در یک مجموعه ترسیم شده است. همچنین نقش شیر که از قبل از اسلام در هنر مردم ایران حضور پر‌رنگی داشته، از زمان سلجوقیان نماد شیعه، امامت و حکومت شیعیان است.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص7.</ref>
بته‌جقه
نقش بته‌جقه نماد محافظ در مقابل چشم بد، سمبلی از بال پرندگان اسطوره‌ای و سرو سرکج ایرانی که نشان تواضع، استواری و راستی است، در گذشته باغی را در خود جا می‌داد که نشان رابطه محاطی و محیطی، از نقوش تزیینی هنر رشتی‌دوزی است.<ref>. فلاح کاظمی و شاد قزوینی، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، 1395ش، ص8.</ref>
تشابهات و تفاوت‌های قلاب‌دوزی مناطق مختلف
قلابدوزیهای ایرانی شیوه دوخت‌شان یکی است. وجوه مشترک تمام مناطق، استفاده از عناصر طبیعی در طرحهای مورد استفاده است. وجوه تمایز آنها، به‌هم‌آمیختگی با هنرهای دیگر رایج در منطقه است؛ اما نقوش مورد استفاده آنها، متاثر از تجربه زیسته، موقعیت جغرافیایی، وضعیت اقتصادی و اجتماعی هر منطقه متفاوت است. در قلاب‌دوزی مشهد از ابریشم نتابیده با رنگ‌های ملایم روی ماهوت و مخمل سبز، ارغوانی و زرشکی استفاده می‌شود. در مشهد هنر قلاب‌دوزی برای تزیین پرچمهای مذهبی با اسماء متبرکه، روانداز مرقد امام رضا (علیه‌السّلام)، پردههای ورودی حرم با دوخت آیات قرآنی، جانماز و سجاده به‌همراه گلهای افشان اسلیمی و ختایی کاربرد دارد.<ref>. پزشکی، ابریشمدوزیهای ایرانی، 1396ش، ص22.</ref> نوعی از قلاب‌دوزی مشهد که روی پارچه مخمل ایرانی دوخته می‌شود و به‌همراه قیطان‌دوزی بوده به حوله‌دوزی یا برجسته‌دوزی معروف است. در این روش تمام یا بخش‌هایی از طرح دوبار دوخته می‌شود که دوخت رویی شل است و کشیده نمی‌شود؛ در این حالت 1 تا 2 میلی‌متر نخ اضافه روی پارچه می‌ماند و تکرار دوخت حالت برجسته حوله‌مانند به سطح طرح می‌دهد. از نقوش دسته گل، بته‌جقه، حیوانات، شمایل‌ها و حاشیه‌دوزی برای تزیین جانماز، سجاده، بغچه، سوزنی‌ها و پرچم‌ها استفاده می‌شود. خط‌دوزی، دوابینی باریک یا مارپیچ، پیچک، زنجیری، جقه و گل اسامی دوخت‌هایی هستند که در قیطان‌دوزی و قلاب‌دوزی مشهد مشترک‌اند.
قلابدوزیهای اصفهان روی پارچههای لطیف ابریشمی، پنبه‌ای سفید و شکری با موضوعات بزمی، حنابندان، کوچ عشایر، شکارگاه، داستانهای ادبی و عرفانی دوخته می‌شود و با هنر شبکه‌دوزی، توری‌گل‌دوزی، سکمه‌دوزی، گلابتون و نقده‌دوزی همراه است و از کارگاه گل‌دوزی برای تثبیت پارچه استفاده میکنند.<ref>. محسنی، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی، 1393ش، ص71.</ref> رنگ‌های سبز، بژ، صورتی، خاکستری، گل‌بهی، زرد، قهوه‌ای و زرشکی کاربرد دارد؛ در حالی‌که در مهاباد از رنگ‌های سیاه و سفید در دوخت استفاده می‌شود. بختیاری‌ها نیز برای تزیین و یا دفع چشم‌زخم صورت خورشید‌خانم را در ابعاد مدور یا چهار‌گوش قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. صبا، نگرشی بر روند سوزندوزیهای سنتی ایران، 1379ش، ص118.</ref> زنان بهبهان نیز حاشیه پیراهن و شلیته خود را به رنگ سفید قلاب‌دوزی میکنند.<ref>. مختاران، بهبهان.</ref><ref> سیمای فرهنگی- اجتماعی، 1394ش، ص238.</ref>
هنرمندان قلاب‌دوز
هنر رشتی‌دوزی در گذشته حرفه‌ای مردانه بود و قبل از جنگ جهانی دوم استادکاران با شاگردان‌شان در خانه‌های اشراف و بر اساس سفارش آنان کار می‌کردند و دستمزد آنان ارزاق بود. پس از جنگ، راسته قلاب‌دوزان با نام راسته علاقه‌بندان در بازار رشت ایجاد شد که استادکاران زیادی را به خود دید. یکی از استادکاران حبیب فرودی در سال 1325ش آموزش به علاقه‌مندان را شروع کرد. در آن زمان ابریشم خام را از روستاها خریده و پس از صمغ‌گیری و رنگرزی برای دوخت استفاده می‌کردند. وی در سال 1332ش برای مقبره بوعلی سینا یک جفت پرده به سفارش شهرداری وقت دوخت که هم‌اکنون در موزه مقبره بوعلی سینا در معرض نمایش قرار دارد. مهدی فرودی برادر او در سال 1354ش در نمایشگاه آمریکا و پس از آن انگلستان شرکت کرد و هنر ایران‌زمین را در برابر چشم جهانیان به نمایش گذاشت. به‌دلیل شرایط نامساعد اقتصادی، آتش‌سوزی‌های مکرر و فوت استادکاران قدیمی کاربری این راسته به‌مرور تغییر کرد.<ref>. صادقی سیگارودی، شناسایی و بررسی هنرهای سنتی گیلان، 1375ش، ص133.</ref> با برچیده شدن راسته علاقه‌بندان و آموزش هنر در سازمان‌های فنی‌و‌حرفه‌ای و صنایع‌دستی وقت، بانوان به این هنر روی آوردند و در جایگاه استادی به آموزش قلاب‌دوزی پرداختند. بسیاری از بانوان این دیار نگهبان چراغ پرفروغ هنر رشتی‌دوزی و مصمم به گسترش و انتقال آن به نسل آینده هستند.<ref>. اسماعیل‌پور، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، 1390ش، ص61.</ref>
آثار موزه‌ای رشتی‌دوزی
دیوارکوب رشتی‌دوزی معرق در ابعاد 203 در 125سانتی‌متر سفارش محمد شاه قاجار (1834-1838) برای هدیه به امپراطور روسیه با طرح محرابی با نقوش گل و برگ و سرو در حاشیه و نقش سرو و دو طاووس نگهبان در طرفین است.<ref>. Notaro، “Antique Persian Rashti-Duzi”، textileasart Websit</ref>
دیوارکوب با ابعاد 190 در 132 سانتی‌متر محصول قرن سیزده هجری شمسی مقارن اوایل قرن نوزدهم میلادی موجود در موزه متروپولیتن نیویورک رشتی‌دوزی معرق، همراه کمنددوزی با طرح محرابی دارای نقش درخت چندتخمه است.<ref>. “The Collection/ Islamic Art”، metmuseum Website.</ref>
نقش شیر و خورشید روی روکش اسب قرن سیزدهم هجری قمری است.<ref>. “Antique Persian Horse Cover”، textileasart Website.</ref>
دیوارکوب در ابعاد 124 در 131 سانتی‌متر محصول قرن سیزدهم هجری شمسی حدود سال 1860م رشتی‌دوزی معرق با طرح محرابی با نقوش شیر در دو گوشه پایین و گلهای عباسی و نقوش گل و برگ در حاشیه و نقش سرو و دو طاووس نگهبان در سایه سرو سرکج ایرانی در طرفین است. <ref>. “Antique Qajar Embroidery Rashti-Duzi Panel”، textileasart Website</ref>
پانویس
منابع
- اسماعیل‌پور، حسین و دیگران، مستند مشاغل خانگی چادرشب‌بافی، رشتی‌دوزی و مرواربافی، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی، گردشگری کشور، اداره کل استان گیلان، 1390ش.
- پزشکی، شهین، ابریشمدوزیهای ایرانی، تهران، مؤسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن، 1396ش.
- پناهی، عباس و دیگران، صنعت نوغان گیلان در مسیر جاده ابریشم، رشت، دانشگاه گیلان، 1400ش.
- صادقی سیگارودی، رزیتا، شناسایی و بررسی هنرهای سنتی گیلان، سازمان میراث فرهنگی کشور، مدیریت میراث فرهنگی گیلان، 1375ش.
- صبا، منتخب، نگرشی بر روند سوزندوزیهای ایران، تهران، منتخب صبا، 1379ش.
- فلاح کاظمی، سمیه و شاد قزوینی، پریسا، «بررسی نقوش نمادین هنر رشتی‌دوزی در دوره قاجار»، کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق‌های آینده، نگاه به گذشته، 1395ش.
- محسنی، زهرا، شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی: ضریح‌پوش‌ها و صندوق‌پوش‌ها، مشهد، آستان قدس رضوی، 1393ش.
- مختاران، دولتی، بهبهان؛ سیمای فرهنگی- اجتماعی، تهران، بصیرت، 1394ش.
- “Antique Persian Horse Cover”، textileasart، Date of Visite: 1 February 2024.
- “Antique Qajar Embroidery Rashti-Duzi Panel”، textileasart Website، Date of Visite: 1 February 2024.
- “The Collection/ Islamic Art”، metmuseum Website، Date of Visite: 1 February 2024.
- Notaro، Kelley،”Antique Persian Rashti-Duzi”، textileasart Websit، Date of Upload: 21 April 2015.