پوشش زنان عصر قاجار

پوشش زنان عصر قاجار؛ لباس اندرونی و بیرونی زنان در دورۀ قاجار.

پوشش بانوان در گذر زمان با توجه به شرایط زمانی و مکانی، دچار تغییر و تحولاتی می‌شود. بزرگترین چالش جامعۀ ایران در عصر قاجار، مواجهه با غرب و پیامدهایی بود که سبک زندگی مردم را در وضعیت ناهمگونی قرار داد. با روی کار آمدن حکومت‌های جدید و تحولات سیاسی در جامعه و ضرورت تغییر و تحول در صنعت پوشاک، سبک تن‌پوش زنان نیز دستخوش تغییراتی شد. نفوذ فرهنگ غرب در جامعه و موج تجددطلبی درباریان، تأثیراتی در پوشش اندرونی و بیرونی بانوان بر جای گذاشت.

سیر تحول پوشش زنان در سلسلۀ قاجار

در دورۀ قاجار در اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایران تغییراتی به وجود آمد. این شرایط منجر به تغییر در وضعیت زندگی و کیفیت پوشش مردم شد. نقطه شروع تحولات پوشش زنان عصر قاجار در زمان ناصرالدین شاه، به‌دلیل سفرهای متعدد او به اروپا بود.<ref>قاضی‌ها، «توصیف جهانگردان خارجی از نوع پوشش زنان ایران در دورة قاجاریه»، وب‌سایت کارخانه‌دار.</ref> عمدۀ تحولات ابتدا در لباس اندرونی و پس از آن این تغییرات در لباس‌های بیرونی رخ داد. رویکرد سنتی پوشش زنان در دورۀ اول قاجار، شبیه عهد زندیه؛ به‌صورت دامن‌های بلند و دایره‌ای شکل بود.<ref>«پوشاک زنان در دورۀ قاجار»، وب‌سایت مارکومد.</ref> دورۀ دوم که به دو دورۀ قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به اروپا قابل تقسیم است،<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص88..</ref> پوشش اندرونی زنان قبل از سفرهای اروپایی ناصرالدین شاه شامل سربند، پیراهن کوتاه (اَرخالق)، دامن پُرچین و بلند، شلوار و کلیجه بود. در اواسط سلسلۀ قاجار با بلندتر شدن دامن یا پاچین‌ها، شلوار اهمیت خود را از دست داد.<ref>«پوشش در قاجار»، وب‌سایت به‌مقاله.</ref> زنان در عصر قاجار مانند سایر دوره‌های تاریخی حجاب داشتند<ref>دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص80.</ref> و هنگام بیرون رفتن از خانه چادر می‌پوشیدند و از روبنده و چاقچور هم استفاده می‌کردند<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص98-95 و 88.</ref> و هیچ زنی حق نداشت بدون چادر از خانه خارج شود.<ref>شریفی ساعی و آزاد ارمکی، «زنان در عصر پدرسالاری: روایت تاریخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان در دورۀ قاجار»، 1400ش، ص108.</ref> در اواخر دورۀ قاجار کم‌کم پوشش زنان از شیوۀ سنتی فاصله گرفت و به سبک مدل‌های اروپایی؛ پیراهن‌های بلند، کت و دامن با الگوهای غربی،<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص97.</ref> روسری‌های سادۀ سفید، دامن‌های کوتاه چتری، پیراهن‌های کوتاه یقه‌باز و شلوارهای چسبان سفید تغییر کرد. نوع پاپوش‌ها در دوران قاجار جوراب، گیوه، نعلین یا گالش بود و یک نوع پاپوش شبیه به کفش‌های زنان اروپایی بنام قُونداره نیز رواج یافت.<ref> «پوشاک زنان در دورة قاجار»، وب‌سایت مارکومد.</ref> پوشش سر زنان که قبلاً تور به همراه تاج و نیم‌تاج بود، در دورۀ ناصرالدین شاه به چارقد تبدیل شد.<ref>نتاج مجد و امینی‌فر، «بررسی پرترة زنان در دورۀ قاجار»، 1399ش، ص57.</ref> لباس زنان قجری در پایان این دوره، شبیه زنان اروپایی شد. در دورۀ سوم قاجار که مقارن با حکومت احمدشاه بود، مدرنیسم در اندیشه و ظاهر زنان تجلی بیشتری پیدا کرد.<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص97-98 و 92.</ref>

عوامل مؤثر بر پوشش زنان

ازجمله عوامل مؤثر بر پوشاک زنان؛ تأثیر نوگرایی بر پوشاک زنان، کنار گذاشتن پوشش سنتی و جایگزینی لباس اروپایی، گسترش پوشش به سبک اروپایی و واردات اجناس اروپایی را می‌توان برشمرد. برخی از عوامل ترویج سبک‌ پوشاك اروپایی عبارتنداز:

1. حضور زنان اروپایی در اندرونی؛
2. آشنایی زنان با آزادی‌های مدنی؛
3. احقاق حقوق زنان در نشریات توسط روشنفکران؛
4. ورود اروپاییان (خیاطان و طراحان اروپایی) به صنعت پوشاک؛
5. گرایش به اجناس اروپایی (کرپ، ساتین، وال و ژرژت فرانسوی)؛
6. اعزام دانشجو به اروپا و پذیرش سفرا و نمایندگان رسمی و غیر رسمی؛
7. تأسیس مدارس جدید؛
8. معامله با تجار خارجی.<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص 100و 93 ،86.</ref>

نقش انقلاب مشروطه در تحولات پوشاک زنان

انقلاب مشروطه به‌دلیل تأثیر فراوانی که در اندیشه، فرهنگ و پوشش زنان داشت به زنان مجالی داد تا در شیوۀ تن‌پوش خویش تغییراتی را به وجود بیاورند. نخستین تغییرات پوشش؛ ابداع شلیته و چادر کمری به‌جای دامن‌های بلند و چادر نماز بود. در این دوره روشنفکران و زنان فعال به مسئلۀ زنان و حجاب توجه بیشتری کردند و حجاب و پرده‌نشینی را از بزرگ‌ترین موانع نوسازی جامعه می‌دانستند.<ref>کیاوش و آشوری، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، 1398ش، ص85، 88 و 91-90.</ref> پیش از انقلاب مشروطه، پوشش بیرونی زنان شهری از طبقات بالا تا طبقات پایین جامعه چادر به‌همراه روبنده بود. زنان روستایی به‌دلیل مشارکت در فعالیت‌های اقتصادی آزادانه‌تر و بدون روبنده و چادر بودند و هنگام سفر به شهر حجاب خود را رعایت می‌کردند؛ اما بعد از انقلاب مشروطه و در دوران مظفرالدین شاه پوشش بیرونی زنان، روبنده و چادر سیاهی که تمام بدن‌شان را می‌پوشاند به‌همراه چاقچور بود. لباس کوچه و بازار زنان شهری به‌ظاهر متحدالشکل، اما کیفیت آن تا حدودی متفاوت بود.<ref>دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دوره قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص88 و 90.</ref>

تأثیر طبقات اجتماعی زنان در نوع پوشش

از عصر باستان تا دورۀ قاجار زنان همواره دارای جایگاه‌های متفاوتی بوده‌اند. لباس‌های زنان طبقات مختلف جامعه، اقلیت‌‌های مذهبی و زنان شهری و روستایی در نوع، رنگ و جنس با هم تفاوت داشتند. جنس لباس زنان زرتشتی از ابریشم بود و دستمال‌های رنگی به سر داشتند و از چادر استفاده می‌کردند. زنان ارمنی نیز پیراهن‌هایی به رنگ زرد و قرمز می‌پوشیدند و بیرون از خانه چادرهای سفیدی بر سر داشتند و با پارچه‌ای سفید و از جنس کتان دور چانه و دهان خود را می‌پوشانیدند. زنان یهودی همانند سایر زنان مسلمان در این دوره هنگام بیرون رفتن از خانه چادرهای سیاه به سر می‌کردند و صورت خود را کامل می‌پوشاندند.<ref>دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، 1398ش، ص79 ، 83 و 94.</ref>

پوشش زنان در عهد قاجار

تن‌پوش بانوان قجری متناسب با حضور در اجتماع یا منزل به دو دستۀ پوشش بیرونی یا اندرونی تقسیم می‌شود.

پوشش بیرونی بانوان قجری

• چادر: به‌معنای بالاپوش که روی سر می‌انداختند،<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ چادر، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> به شکل مستطیل یا نیم‌دایره و در رنگ‌های تیره و از جنس کرباس، مخمل، تافته و اطلس که با حاشیه تزئین می‌شد.<ref>اباذری و طیبی، «مطالعة تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعة موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.</ref>
• روبنده (پیچه): نوعی پارچۀ بافته‌شده از موی یال و دم اسب به شکل مستطیل و رنگ سیاه<ref>معین، فرهنگ فارسی، ذیل واژة پیچه، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> برای پوشاندن صورت به کار می‌رفت<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة روبنده، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> و جلوی آن به‌حالت مشبک دوخته می‌شد.<ref>اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.</ref>
• چاقچور: شلوار گشاد و بلندی که در زیر چادر می‌پوشند<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ چاقچور، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> و دارای پف و چین فراوان از جنس پنبه یا چلوار<ref>اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص21.</ref> که از پارچه‌های راه‌راه به‌طور مورب دوخته می‌شد.<ref>«پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وب‌سایت اقتصاد نیوز.</ref>
• ساغری (نعلین): نوعی کفش<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژۀ ساغری، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> نوک برگشته و پاشنه‌دار بود.<ref>«پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وب‌سایت اقتصادنیوز.</ref>

پوشش اندرونی زنان قجری

1. اَرخالق: نیم‌تنه روئین؛<ref>دهخدا، لغت‌نامه، ذیل واژۀ آرخالق، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> که ‌به‌وسیلۀ دکمه بسته می‌شد.<ref>اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص19.</ref>
2. کلیجه: نیم‌تنۀ بلند که دامن آن تا روی ران می‌رسید؛<ref>عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة کلیجه، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref> و با دکمۀ جواهرنشان بسته می‌شد.<ref>اباذری و طیبی، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، 1396ش، ص19.</ref>
3. شلیته (تُنبان): نوعی دامن کوتاه، گشاد و چین‌داری که بر روی شلوار می‌پوشیدند.<ref> عمید، فرهنگ فارسی عمید، ذیل واژة شلیته، وب‌سایت واژه‌یاب.</ref>
4. جوراب و پاپوش.<ref>نتاج مجد و امینی‌فر، «بررسی پرترة زنان در دورۀ قاجار»، 1399ش. ص57.</ref>

منابع

• اباذری، مانا و طیبی، حبیب‌‌الله، «مطالعۀ تطبیقی پوشاک بانوان قاجار قبل و بعد از سفر ناصرالدین شاه به فرنگ (مطالعۀ موردی: لباس سنتی و لباس تجدد بانوان)»، دوفصلنامۀ علمی- ترويجي پژوهش هنر، سال هفتم، شمارۀ 13، بهار و تابستان 1396ش.
• «پوشاک زنان در دورۀ قاجار»، وب‌سایت مارکومد، تاریخ درج مطلب: 3 خرداد 1398ش.
• «پوشش در قاجار»، و‌ب‌سایت به‌مقاله، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1400ش.
• «پوشش زنان ایرانی در دورۀ قاجار»، وب‌سایت اقتصادنیوز، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1401ش.
• دنیاری، علم، «بررسی نوع پوشش و حجاب زنان در دورۀ قاجار با نگاهی به آثار سیاحان خارجی این دوره (از پادشاهی آقامحمدخان تا دوران مظفرالدین شاه)»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی تاریخ، سال 14، شمارة 54، پاییز 1398ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
• شریفی ساعی، محمدحسین و آزاد ارمکی، تقی، «زنان در عصر پدرسالاری: روایت تاریخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان در دورۀ قاجار»، فصلنامۀ علمی جامعه‌شناسی فرهنگ و هنر، دورۀ سوم، شمارۀ 2، تابستان 1400ش.
• عمید، محمد، فرهنگ فارسی عمید، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید:21 دی 1401ش.
• قاضی‌ها، فاطمه، «توصیف جهانگردان خارجی از نوع پوشش زنان ایران در دورۀ قاجاریه»، وب‌سایت کارخانه‌دار، تاریخ درج مطلب: 6 تیر 1400ش.
• کیاوش، فرشته و آشوری، محمدتقی، «نقش عوامل فرهنگی بر تحول لباس زنان از سلطنت ناصرالدین شاه تا پایان دورۀ قاجار»، فصلنامۀ دانشگاه هنر، شمارۀ 26، زمستان 1398ش.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، وب‌سایت واژه‌یاب، تاریخ بازدید: 21 دی 1401ش.
• نتاج مجد، عطیه و امینی‌فر، فاطمه، «بررسی پرترۀ زنان در دورۀ قاجار»، دستاوردهای نوین در مطالعات علوم انسانی، سال سوم، شمارۀ 29، مهر 1399ش.