حنا

حنا؛ گیاهی با کارکرد زیبایی، آیینی و درمانی.

حنا از دیرباز به‌عنوان یك نوع رنگ و یكی از لوازم آرایشی و بهداشتی در جهان به شمار می‏رود. از قدیم حنا در آداب و رسوم ایرانی و مذهبی کاربرد داشته است. ایرانیان قبل از عید نوروز از حنا برای زیبایی و خودآرایی استفاده می‌کردند و حنا یکی از هفت قلم آرایش زنان بوده است. در طب سنتی از برگ این گیاه، برای بسیاری از بیماری‌ها استفاده می‌شود.

تاریخچه

تاریخ استفاده از حنا به دورۀ نوسنگی (7000 سال پیش از میلاد) می‌رسد. بابلیان، آشوریان، کنعانی‌ها و سومریان از حنا استفاده کرده‌اند. در مصر باستان از حنا برای خضاب دست و پای فراعنه، قبل از مومیایی‌ استفاده می‌کردند و یا با پارچه‌هایی که با حنا رنگ شده بود، آنها را دفن می‌کردند.<ref>عباسی دمشهری، «حنا در هرمزگان»، 1386ش، ص134- 135. </ref> امروزه حنا از مصر و هند به دیگر کشورها گسترش پیدا کرده است و بیشتر خانم‌ها از آن استفاده می‌کنند.<ref>.زرگر، «تاریخچۀ پیدایش حنا و مصارف آن»،.وب‌سایت جدول‌یاب.</ref>

حنا در دوره‌های مختلف تاریخ ایران

از سدۀ ده میلادی در ایران حنا کشت شده است. گران شدن حنا در روزگار مغول از وجود حنا در آن زمان دلالت می‌کند. در سدۀ هفده میلادی، حنا از مهمترین محصولات کشاورزی ایران بوده است.<ref>.عباسی دمشهری، «حنا در هرمزگان»، 1386ش، ص135- 136.</ref> استفاده از حنا در دورۀ صفویه را مأموران و گردشگران اروپایی حاضر در ایران گزارش داده‌اند.<ref>«حنا»، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ج1، ص6596.</ref> در اوایل عصر قاجار حنا بستن امری ضروری تلقی می‌شد.<ref> علیزاده، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. </ref>

گیاه حنا

گیاه حنا درخت یا درختچه‌ای با برگ‌های بیضی و نوک‌تیز است که طول برگ‌های آن سه تا چهار سانتی‌متر و عرض آن یک سانتی‌متر است. حنا گل‌های کوچک سفید یا صورتی زیبایی دارد. درختچه‌های حنا معمولاً خار ندارند. برگ حنا اصلی‌ترین قسمت قابل استفادۀ این گیاه به شمار می‌آید که دارای رنگدانه است.<ref>زرگر، «تاریخچۀ پیدایش حنا و مصارف آن»، وب‌سایت جدول‌یاب. </ref>

حنای ایرانی

مرکز کشت حنا در ایران، کرمان به‌ویژه بم و بهرام‌آباد و بخش‌هایی از مناطق جنوب به‌خصوص هرمزگان است <ref>.عباسی دمشهری، «حنا در هرمزگان»، 1386ش، ص135.</ref> و حنای نرماشیر در استان کرمان به‌عنوان بهترین نوع حنا معرفی می‌شود. رده‌های بعدی حنای مرغوب به ترتیب در یزد، کرمان و بم قرار دارد.<ref>«حنا طبیعی – حنا هندی»، وب‌سایت مدیکال پی دی اف. </ref> کشورهای انگلستان، ایتالیا، فرانسه، روسیه، کشورهای آسیای شرقی و برخی کشورهای عربی و همسایه‌های شمالی ایران مقصد صادرات حنای جنوب کرمان هستند.<ref> «حنای جنوب کرمان با برند یزد صادر می‌شود»، وب‌سایت توسعه‌برند.</ref>

انواع حنا از لحاظ رنگ

حنا از لحاظ رنگ به مشکی، سفید و قهوه‌ای تقسیم می‌شود. حنای سفید با خارج کردن ماده‌ای به نام لاوسون که در حنای طبیعی وجود دارد به دست می‌آید. در تولید این محصول، به علت حذف احتمالی مواد دیگر، خاصیت اصلی آن از بین می‌رود؛ اما به هر حال این حنا نیز برای تقویت پوست و مو مفید است.<ref>.مقدم، «با ۱۷ خاصیت شگفت‌انگیز "حنا" آشنا شوید»، خبرگزاری تسنیم.</ref>

انواع حنا از لحاظ کاربرد

حنای معمولی

کاربرد حنای معمولی، رنگ کردن مو است.<ref>«طرز تهیه حنا برای مو»، وب‌سایت رزسرخ. </ref>

حنای عربی

حنای عربی برای طراحی دست به کار می‌رود. یکی از طرح‌های اصلی، طرح دست و چشم است که به منظور محافظت از چشم زخم طراحی می‌شود. طرح‌های گل، برگ، اشکال هندسی و پرندگان نیز از دیگر نقوش طراحی حنا روی دست است.<ref> .میرسلطانی، «همه چیز دربارۀ طرح حنا و نقوش رایج و سنتی آن»، وب‌سایت دیجی استایل.</ref> این حنا به رنگ‌های قهوه‌ای و مشکی عرضه می‌شود و کاربرد آن در حنابندان است. حنای عربی ماندگاری زیادی دارد و حساسیت پوستی ایجاد نمی‌کند.<ref>«حنا عربی؛ مشکی قهوه‌ای عدم حساسیت پوستی 2 شکل قیفی تیوپی»، وب‌سایت آراد براندینگ.</ref>

حنای هندی

حنای هندی از محبوب‌ترین نوع حنا است که برای طراحی ناخن، دست‌ها و تقویت موی سر کاربرد دارد. حنای هندی بیشتر برای طراحی دست و ناخن کاربرد دارد و بدون ترکیب با مواد دیگر به‌راحتی می‌توان رنگ مشکی و قهوه‌ای ایجاد کرد.<ref>.«طرز تهیه حنا برای مو»، وب‌سایت رزسرخ.</ref>

طراحی با حنا

مِهِندی، نقاشی با گیاه حنا بر روی پوست بدن است که قدمت پنج هزار ساله دارد و خاستگاه آن هند، آفریقا، خاورمیانه و پاکستان است. امروزه نیز این هنر در این مناطق و بعضی از شهرها و روستاهای جنوبی ایران وجود دارد. طرح حنای ایرانی در قالب نقوش زیبا به فرهنگ‌های دیگر انتقال پیدا کرده است. در طرح‌‌ حنای ایرانی نقوش برگرفته از طبیعت مانند طاووس، نیلوفر آبی، بته‌جقه، صدف حلزون، خروس، عقاب، مار، درخت و لاله به چشم می‌خورد. این نقوش نماد عشق، جاودانگی، وفاداری، حقیقت و قدرت، فراوانی نعمت و تولدی دوباره هستند.<ref>.میرسلطانی، «همه چیز دربارۀ طرح حنا و نقوش رایج و سنتی آن»، وب‌سایت دیجی استایل.</ref> مهندی با ایجاد طرحی موقت در پوست، سبب زیبایی و تزیین آن می‌شود، این هنر به‌ جهت صرفۀ اقتصادی طرفدران مختلفی در جامعه دارد، بیشترین کاربرد مهندی در عروسی‌ و حنابندان است.<ref>.میرسلطانی، «همه چیز دربارۀ طرح حنا و نقوش رایج و سنتی آن»، وب‌سایت دیجی استایل.</ref>

خواص درمانی حنا

حنا در درمان بعضی از بیماری‌ها مؤثر است: بهبود زخم‌ها؛ رفع بی‌خوابی؛ تسکین دردهای مختلف مانند سردرد و دردهای پیش از قاعدگی؛ تنظیم‌کنندۀ فشارخون؛ مؤثر در سم‌زدایی بدن؛ مؤثر در پایین آوردن تب.<ref>زرگر، «تاریخچۀ پیدایش حنا و مصارف آن»، وب‌سایت جدول‌یاب.</ref> در پژوهش‌های نوین آثار مهم درمانی دیگری برای حنا ثابت شده است که عبارت‌اند از: درمان عفونت زخم‌های سوختگی، ضد باکتری، برطرف کنندۀ عفونت‌های قارچی.<ref>بالایی‌کهنموئی و دیگران، «بررسي گياه حنا در طب سنتي ايران و مطالعات جديد»، 1398ش، ص64 و 65.</ref> حنا خواص مهمی برای پوست دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از: خاصیت ضد آفتابی، نرم‌کنندگی و ضخیم‌کردن پوست کف دست و پا، جلوگیری از تعریق آنها، رفع اگزما و خاصیت ضد قارچی.<ref>مقدم، «با ۱۷ خاصیت شگفت‌انگیز "حنا" آشنا شوید»، خبرگزاری تسنیم. </ref> به‌خاطر اینکه حنا خاصیت خنک‌کنندگی دارد، مردم بیابان‌نشین از آن درکف دست و پا بسیار استفاده کرده‌اند. خواص دارویی این گیاه جهت بهبود معده‌درد، سردرد، سوختگی‌های موضعی و زخم‌های باز، مورد استفاده بوده است.<ref> میرسلطانی، فائزه، «همه چیز دربارۀ طرح حنا و نقوش رایج و سنتی آن»، وب‌سایت دیجی استایل.</ref>

خواص حنا برای مو

برخی از کاربردهای منحصربه‌فرد حنا برای ترمیم و سلامت مو عبارت‌اند از:

تقویت مو؛
ترمیم و بازسازی موها؛
آبرسانی و نرمی مو؛
درمان شوره و شپش؛
تعادل چربی سر؛
درمان موخوره.<ref>«طرز تهیۀ حنا برای مو»، وب‌سایت رز سرخ.</ref>

پاک کردن حنا از مو

حنا به‌دلیل دارا بودن رنگدانه‌های طبیعی، ماندگاری زیادی روی مو دارد؛ اما با گذشت زمان و شست‌وشوی مکرر با شامپو کم‌کم از بین می‌رود، برای از بین بردن سریع رنگ حنا نیز می‌توان از دکوپاژ مو استفاده کرد.<ref>«طرز تهیۀ حنا برای مو»، وب‌سایت رز سرخ.</ref>

حنا در باور و فرهنگ مردم ایران

حنا در باور ایرانیان، هدیه‌ای بهشتی و نشانۀ شادی، مهر و کامیابی است.<ref> «۵۵مدل تزیین حنا برای مراسم حنابندان عروس داماد»، وب‌سایت تصویر زندگی.</ref> همچنین در فرهنگ ایرانیان حنا گیاهی مقدس به شمار می‌آید و دلیل آن، خاستگاه مذهبی این گیاه است.<ref>«از «دلاله‌گی» تا چادر سر کردن عروس/ وقتی کاسه نبات واسطه بله یا خیر عروس می‌شود»، خبرگزاری فارس. </ref> در فرهنگ مردم ایران از حنا به‌عنوان هدیه برای تازه‌عروس در شب چله و شب عید فطر، هنگام درآوردن لباس عزای نزدیکان عزادار <ref>حسینی، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref> و در ختنه‌سوران، پیش از ختنه‌کردن<ref>علیزاده، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی. </ref> استفاده می‌کردند.

کارکرد آیینی حنا

حنا در فرهنگ ایرانی کاربردهای آیینی مختلفی دارد که برخی از آنها عبارت‌اند از:

حنابدان عروسی

جشن حنابندان يكي از مهمترين آيين‌هاي ازدواج است.<ref> رفیع‌فر و کماللو، «بررسي آيين حنابندان از ديرباز تاكنون»، 1393ش، ص27و37.</ref> حنابندان آیینی برای تقسیم شادی با خانوادۀ عروس و داماد و نشانۀ شادمانی اطرافیان برای عروس و داماد و خانوادۀ آنها است.<ref>سامعی، حنابندان، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. </ref> ملاک در انتخاب زنی که برای حنابستن دست عروس تعیین می‌شود،<ref>سامعی، حنابندان، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. </ref> میزان عفت و دینداری، سعادت او در زندگی خانوادگی و نجابت وی است.<ref> «از «دلاله‌گی» تا چادر سر کردن عروس/ وقتی کاسه نبات واسطه بله یا خیر عروس می‌شود»، خبرگزاری فارس. </ref> در این مراسم، دختر و پسر جوان از حناي عروسی جهت بخت‌گشايي استفاده مي‌كنند.<ref> رفیع‌فر و کماللو، «بررسي آيين حنابندان از ديرباز تاكنون»، 1393ش، ص27و37.</ref>

حنابندان شب عملیات

حنا بستن رزمندگان ایرانی در شب‌های عملیات جنگ تحمیلی نوعی آیین سنتی ـ مذهبی محسوب می‌شد. رزمندگان قبل از اعزام به خط، مو و ریش خود را<ref>حسینی، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref> به یاد سرخی خون یاران امام حسین حنا می‌بستند.<ref> «جشنی که پیش از عملیات گرفته می‌شد»، پایگاه منتظران شهادت.</ref>

خودآرایی با حنا در چارچوب خانواده

دين اسلام پیوسته به آراستگي زن و شوهر و تأثیر آن بر تحكيم بنيان خانواده و افزايش محبت بين زن و شوهر توصیه کرده است. <ref> «نقش زن و شوهر در رشد و كمال يكديگر»، وب‌سایت مرسلات.</ref> بر همین اساس، در فرهنگ اسلامی، نه‌تنها زنان بلکه مردان نیز معمولاً برای خودآرایی و پوشاندن سفیدی مو از حنا استفاده می‌کردند.<ref>حسینی، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref>

سایر خواص حنا

مقدار معینی از حنا چه به‌صورت مایع و چه بر روی کاغذ از رشد کپک در مُرکب خوشنوسی جلوگیری می‌کند.<ref>.سلطانی و دیگران، «نقش افزودنی‌ها بر کیفیت مرکب ایرانی: مطالعۀ موردی حنا و نمک»، 1394ش، ص146.</ref> در گذشته حنا در صنعت کاربرد داشته است. از حنا در منبت‌کاری، رنگرزی پشم، عطرسازی و چرم نیز استفاده می‌کردند.<ref> علیزاده، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref>

عوارض حنا

استعمال حنا برای بعضی افراد ممکن است حساسیت ایجاد کند. به همین علت آزمایش آن روی پوست ضروری است.<ref>«طرز تهیۀ حنا برای مو»، وب‌سایت رزسرخ.</ref>

حنا در آموزه‌های دینی

حنابستن دست و پاها و خضاب‌کردن موی سر و ریش از توصیه‌های دینی و از دیرباز میان مسلمانان مرسوم بوده است. <ref>حسینی، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref> به همین خاطر، دانشمندان طب سنتی، حنا را «سید ریاحین» نامیدند. <ref>بالائی کهنموئی و دیگران، «بررسي گياه حنا در طب سنتي ايران و مطالعات جديد»، 1398ش، ص59.</ref> حضرت ابراهیم اولین پیامبری بود که با حنا خضاب کرد. پیامبراسلام و برخی امامان نیز به حنا خضاب می‌کردند و خاستگاه حنا را بهشت می‌دانستند.<ref>سیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، بی‌تا، ج1، ص282.</ref> در روایات خواص متعددی همچون عفت در روابط زوجین،<ref>«آداب و خواص رنگ کردن با حنا در روایات»، وب‌سایت هدانا.</ref> روشنی چشم، روییدن و رشد مو، بوی خوش، آرامش <ref> .ابن بابویه، من لایحضره الفقیه، 1396ش، ج1، ص 162.</ref>، پیشگیری از جذام، آکله <ref group="یادداشت"> بیماری پوستی که به سرعت پوست و گوشت را می‌خورد. («علل آکله یا اکله بنا به روایات»، وب‌سایت اسلام دارو.) </ref> و برص <ref>کاظمی، ترجمه و شرح ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، 1389ش، ج1، ص55.</ref> ذکر شده است. همچنین در روایتی ثواب هزینه‌کردن برای خضاب با حنا بیش از انفاق در راه خدا ذکر شده است.<ref> .مستغفری، روش تندرستی در اسلام: طب النبی و طب الصادق، 1385ش، ص44.</ref>

حنا در ادبیات فارسی

در سده‌های مختلف از واژۀ حنا در آثار منثور و منظوم استفاده‌ شده است.<ref>حسینی، «حنا»، وب‌سایت مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی.</ref> بیدل دهلوی (1133-1054) <ref group="یادداشت"> شاعر هندی که علاوه بر دیوان شعر، آثاری در نثر هم دارد. («بیدل دهلوی»، وب‌سایت گنجور.)</ref> در یکی از غزلیات خود، در وصف آرایش‌کردن آرایشگر با حنا، چنین سروده است:<ref> .بیدل دهلوی، غزل 624، وب‌سایت گنجور.</ref>

مشاطۀ شوخی‌که به دستت دل ما بست		می‌خواست چمن طرح‌کند رنگ حنا بست
زین نور که از شمع سرانگشت تو گل ‌کرد		تا شعله زند آتش یاقوت حنا بست
بیدل ‌تو هم از شوق چمن شو که به این رنگ		شیرازۀ دیوان تو امروز حنا بست.

حکم فقهی استفاده از حنا

از آن جا که رنگ حنا مانع رسیدن آب نیست، برای وضو و غسل اشكالی ایجاد نمی‌‌كند.<ref>«آیا حنا و رنگ مو مانع وضو است؟»، وب‌سایت پاسخکده.</ref> از نظر فقهی استفاده از حنا و سایر رنگ‌ها در حال جنابت و حیض کراهت دارد.<ref>«آیا حنا گذاشتن بر روی بدن و مو در حال جنابت و حیض کراهت دارد؟»، وب‌سایت راسخون.</ref> برخی فقها، خضاب كردن با حنا در حال احرام را اگر جنبه زينت داشته باشد، جايز نمی‌دانند.<ref> «زینت کردن»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله‌العظمی‌ مکارم شیرازی.</ref>

یادداشت‌ها

پانویس

منابع

«آداب و خواص رنگ کردن با حنا در روایات»، وب‌سایت هدانا، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش
«آیا حنا گذاشتن بر روی بدن و مو در حال جنابت و حیض کراهت دارد؟»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
«آیا حنا و رنگ مو مانع وضو است؟»، وب‌سایت پاسخکده، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ترجمۀ علی اکبر غفاری، تهران، صدوق، 1369ش.
بالایی‌کهنموئی، مجید و دیگران، «بررسي گياه حنا در طب سنتي ايران و مطالعات جديد»، مجلۀ طب سنتی اسلام و ایران، شمارۀ 1، 1398ش.
بیدل دهلوی، عبدالقادر، غزلیات، وب‌سایت گنجور، تاریخ بازدید: 1 تیر 1402ش.
«جشنی که پیش از عملیات گرفته می‌شد»، پایگاه منتظران شهادت، تاریخ درج مطلب: 28 آبان 1401ش.
حسینی، زهرا، «حنا»، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 28 دی 1398ش.
«حنای جنوب کرمان با برند یزد صادر می‌شود»، وب‌سایت توسعه‌برند، تاریخ درج مطلب: 9 دی 1400ش.
رفیع‌فر، جلال‌الدین و کماللو، خدیجه ، «بررسي آيين حنابندان از ديرباز تاكنون»، دوفصلنامه فرهنگ و ادبیات عامه، شماره 4، پاییز و زمستان 1393ش
زرگر، زهره، «تاریخچۀ پیدایش حنا و مصارف آن»، وب‌سایت جدول‌یاب، تاریخ بازدید: 20 اردیبهشت 1402ش.
«زینت کردن»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله العظمی‌ مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.
سامعی، مریم، حنابندان، مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. تاریخ درج مطلب: 2 بهمن 1398ش.
سلطانی، زهرا و دیگران، «نقش افزودنی ها بر کیفیت مرکب ایرانی: مطالعۀ موردی حنا و نمک»، گنجینۀ اسناد، سال بیست و پنجم، شمارۀ ۳، پاییز1394ش.
سیوطی، جلال الدین، الدرالمنثور فی التفسیرالمأثور، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
«طرز تهیۀ حنا برای مو»، وب‌سایت رز سرخ ، تاریخ بازدید: 22خرداد 1402ش.
عباسی‌دمشهری، رحمت الله، «حنا در هرمزگان»، فرهنگ مردم ایران، شمارۀ11، زمستان 1386ش.
«علل آکله یا اکله بنا به روایات»، وب‌سایت اسلام دارو، تاریخ بازدید: 1 تیر 1402ش.
علیزاده، مهبانو، «حنا»، وب‌سایت دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ درج مطلب: 4 دی 1398ش.
کاظمی، محسن، ترجمه و شرح ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، میم، 1389ش.
مستغفری، جعفربن محمد، روش تندرستی در اسلام: طب النبی و طب الصادق، ترجمۀ یعقوب مراغی، بی‌جا، مؤمنین، 1385ش.
مقدم، زینب، «با ۱۷ خاصیت شگفت‌انگیز "حنا" آشنا شوید»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 آذر1399ش.
میرسلطانی، فائزه، «همه چیز دربارۀ طرح حنا و نقوش رایج و سنتی آن»، وب‌سایت دیجی استایل، تاریخ بازدید: 22 خرداد 1402ش.
«۵۵ مدل تزیین حنا برای مراسم حنابندان عروس داماد»، وب‌سایت تصویر زندگی، تاریخ بازدید: 22 تیر 1402ش.