سرپوش ماد

سرپوش ماد؛ تکه‌ای از پوشاک برای پوشاندن سر توسط قوم ماد.

سرپوش ماد، از بخش‌های مهم پوشیدنی‌ها در تاریخ و فرهنگ پوشاک ایرانیان به ‌شمار می‌آید. برخی از سر‌پوش‌های این تمدن همچنان مورد استفاده اقوام ایرانی قرار می‌گیرد.

تاریخچه

آثار باستانی مانند نقوش نقاشی و حکاکی شده بر دیوار غارها‌ و نیز منابع تاریخی ‌نشان می‌دهد که استفاده از سربند به حدود شش هزار سال پیش باز می‌گردد. بر روی دیوار غارها در لرستان تصاویر متعددی از کلاه دیده می‌شود. تعداد 110 تصویر از انسان با پوشش کلاه در کوه دوشه به رنگِ سیاه ترسیم شده است.<ref> شهشهانی، تاریخچه پوشش سر در ایران، 1374ش، ص‌25.</ref> همچنین جامی از جنس نقره با پایه‌ای به فرمی از حیوان در منطقه اِرِبونی ایران کشف شده است که بر روی این جام تصویر یک سوارکار مادی حک شده است. سوارکار با سرپوش پارچه‌ای سفت که احتمالاً نمد باشد به‌همراه گیره‌ای از فلز برای نگهداری کلاه و کارکردی تزیینی مشاهده می‌شود. تصویر عقابی نیز روی کلاه سوزن‌دوزی شده است.<ref> شهبازی و حیدرزاده، «پوشاک در دوره‌ مادها و هخامنشیان»، 1397ش، ص‌87. </ref>

جنس

قوم ماد<ref group="یادداشت"> ماد نام قومی است آریایی- ایرانی نژاد، دام‌پرور و کوچنده که در حدود سه هزار سال پیش نام خود را آریا نهاده بودند.آریایی‌ها شامل سه قوم پارت‌ها، مادها و پارس‌ها بودند. مادها پس از شکست آشوری‌ها و خارج شدن از سلطه آنها توانستند در غرب ایران ساکن شوند و اولین دولت متمرکز و متشکل از اقوام آریایی را شکل دهند.</ref> <ref>پناهی واخباری، «ساختار و کارکردهای خانواده ایرانی دردوره مادها»، 1397ش، ص60.</ref> به‌علت دامپرور بودن، هنر ریسیدن نخ از پشم را آموخته بودند.<ref> کرمی، «‌مطالعه پوشاک معاصر زنان لر منطقه لرستان با پوشاک زنان دوره باستان با تکیه بر قوم ماد»، 1396ش، ص38.</ref> مادها در اغلب موارد برای پوشش سر از کلاهی از جنس پارچه یا نمد استفاده می‌کردند. ثروتمندان همین کلاه را از پوست پلنگ و یوزپلنگ تهیه می‌کردند.<ref> «تاریخچه لباس مادها چیست؟ ویژگی پوشاک مادها!»، ‌وب‌سایت پخش پوشاک.</ref>

انواع سرپوش‌ها در میان قوم ماد

سرپوش‌های متنوعی در میان قوم ماد رواج داشته است:

باشلُق

باشلق، کلمه‌‌ای با ریشۀ ترکی متشکل از باش به معنی سر و لیق (حرف نسبت) ساخته شده است.

باشلق مادی، نوعی از سرپوش پوشاک ماد است. انواع این کلاه در میان مادها، ارامنه، پارت‌ها و مردم قفقاز شهرت داشت. کلاه باشلق، در فرهنگ پوشاک اروپا با نام «فَریجین» شناخته شده است. اروپاییان در جریان انقلاب فرانسه آن را «کلاه سرخ آزادی» نام‌گذاری کرده‌اند.<ref> «سه مغ به دیدار مسیح تازه متولد شده می‌روند»، وب‌سایت فرزانش و فلسفه.</ref> باشلق از جنس نمد و یا پارچه کتان با نوکی بلند و تیز به مانند کیسه‌ای مخروطی‌شکل‌ که نوک آن به عقب یا جلو برگشته است با دنبالۀ کوتاهی‌ در پشت سر طراحی شده است. این نوع سرپوش گردن و گوش‌ها را‌ می‌پوشاند و در برخی مواقع قسمت جلوی کلاه تا روی دهان بالا‌ می‌آید.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین، 1383ش، ص‌50.</ref> این بلندی جلوی دهان برای جلوگیری از ریزش آب دهان، ریزش موها و همچنین به هنگام صحبت خدمتگزاران با پادشاه برای جلوگیری از دمیدن در صورت شاه مورد استفاده قرار می‌گرفته است. امروزه نیز زنان ایلاتی به‌ویژه ترکمن‌ها با دستمالی که به آن یاشماق یا باشماق گفته می‌شود، دهان خود را به‌نشانۀ احترام به بزرگ‌ترها می‌پوشانند.<ref> «درباره باشلق»، وب‌سایت ایران آنتیک.</ref>

تیارا یا میتر

تیاره نام یکی از سرپوش‌هایی است که در تمدن یونان نیز به همین اسم وجود دارد. «تیاره»، «کیداریس»، «کیتاریس» و یا «کیرباسیا» اسامی دیگری است که به کلاهی به‌شکل سه برجستگی در جلوی سر و دنباله‌ای کوتاه پشت سر به حالت آویزان اطلاق شده است. این کلاه از فرهنگ غیر (برگرفته از فرهنگ آناتولی) به تمدن مادها پا نهاده است. پژوهشگران ‌احتمال می‌دهند که در تهیۀ این کلاه از نمد و یا گاهی ابریشم و چرم نیز استفاده می‌شده است. این کلاه گوش، چانه، سر و گردن را می‌پوشانید و مغ‌ها در هنگام اجرای مراسم آتش مقدس علاوه ‌بر استفاده از کلاه با دستمالی بینی و دهان خود را می‌بستند تا نفس آنها به هنگام اجرای مراسم، آتش مقدس را آلوده نسازد.<ref> شهبازی و حیدرزاده، «پوشاک در دوره مادها و هخامنشیان»، 1397ش، ص‌90.</ref> قسمت بالا و نوک تیز کلاه تیاره همانند باشلق است که به‌وسیلۀ خز حیوانات گران‌قیمت پر می‌شود.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین، 1383ش، ص‌52.</ref> در فرهنگ استفاده از این سرپوش، فقط شاه بود که می‌توانست ‌تیاره‌ را راست برسر بگذارد و نوک آن برای آنکه صاف بایستد از درون به‌وسیله قالب‌ها نگه داشته می‌شد. یونانیان به‌علت وجه تشابه تیاره با تاج خروس آن را مورد تمسخر قرار می‌دادند. این سرپوش در خاورمیانه مورد استفاده بود و افراد با جایگاه دینی همچون موبدان و راهبان از آن استفاده می‌کردند. نمونه‌ای از این سرپوش در موزه مردم‌شناسی ناپل قابل مشاهده است.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین، 1383ش، ص‌52.</ref>

سرپوش‌های پیاده‌‌ نظام در تمدن ماد

چهار نوع سربند مخصوص سربازان با لباس پیاده نظام بود که عبارتند از:

1. نواری‎ساده که در لابه‌لای موها پیچیده و در پشت سر با یک گره محکم می‌شد. این مدل سربند را می‌توان در نقش برجسته آپادانا مشاهده کرد. افرادی که چنین پوششی بر سر دارند از اهالی بلخ، آرین‌ها و پارت‌ها بودند.
2. کلاه گرد ساده که توسط صاحب‌منصبان قوم ‌ماد مورد استفاده قرار می‌گرفته است. امروزه این مدل کلاه همچنان مورد استفاده مردمان مناطق فارس به‌ویژه قوم بختیار ساکن در این منطقه است.
3. کلاه بند‌دار با سه برجستگی در قسمت جلوی سر، قطعه‌ای کوتاه همانند دم در پشت سر و دو زبانه از پهلو-ها برای محافظت از گوش‌ها است. خاستگاه این مدل کلاه آناتولی است.
4. استفاده از تیاره به همراه لباس پیاده نظام.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین، 1383ش، ص‌50.</ref>

سایر سرپوش‌های اقوام ماد

برخی دیگر از سرپوش‌ها نیز که توسط قوم ماد مورد استفاده قرار می‌گرفت عبارتند از:

1. کلاه ساده استوانه‌ای شکل که مقام سلطنتی بلند‌تر آن را می‌پوشد؛<ref> شهبازی و حیدرزاده، «پوشاک در دوره مادها و هخامنشیان»، 1397ش، ص‌85.</ref>
2. کلاهی که از جنس نمد با دنباله‌ای کوتاه ساخته می‌شد؛
3. کلاه گرد نمدی با دنبالۀ کوتاه و تکه‌های مثلثی‌شکل که گوش‌ها را می‌‌پوشاند؛
4. کلاه گرد نمدی با ادامۀ مثلثی و نوک تیز به‌همراه تکه‌های مثلثِ کنارِ گوش جهت پوشاندن گوش‌ها، است (این کلاه منسوب به قوم سغدی‌های)؛
5. کلاهی نمدی با نوکِ تیزِ بلند بدون دنباله به‌همراه دو تکۀ مثلثی برای پوشش گوش‌ها طراحی شده است؛
6. کلاه بلند نوک‌ تیز با دنباله‌ای یکسره، بندی متصل به یکی از مثلث‌های گوش برای بستن کلاه ساخته شده است؛
7. مردم کوچه و بازار از نواری با جنس کتان برای بستن سر استفاده می‌کردند.<ref> کاظمی، «تاریخچه لباس و پوشاک در دوره مادها»، وب‌سایت تاریخ ما.</ref>

کارکرد اجتماعی سر‌پوش‌ها در تمدن ماد

مادها از اقوام مختلف سکاها و سغدی‌ها بودند و تلاش می‌کردند هویت خود را با استفاده از سرپوش‌‌ها نشان دهند. اهمیت پوشش سر در میان مادها از میزان تنوع اشکال مختلف آنها مشخص شده است.<ref> شریف‌نژاد و محمودی ‌عالمی، «بررسی پوشش زنان و مردان دوره ماد، تاثیر، پیشه، اقلیم و ارتباط با دیگر جوامع بر روی نوع پوشش قوم ماد»، 1399ش، ص1. </ref> در تمدن ماد سرپوش‌ها برای تفکیک جایگاه اجتماعی افراد در جامعه کاربرد داشته است.<ref> ثاقب‌فر، دین مهر در جهان باستان، 1385ش، ص148.</ref> سرپوش‌ها در این تمدن علاوه برای ایمن‌سازی انسان از سرما و تابش آفتاب، کارکرد حفظ زیبایی ظاهر و نمایشی نیز داشته است. مادها برای نمایش طبقه اجتماعی، قومیت و مذهب خود سرپوش ویژه‌ای را به ‌کار می‌بردند.<ref> «لباس و پوشاک در دوره مادها»، وب‌سایت سیری در ایران. </ref> از دیگر کارکردهای اجتماعی سرپوش‌های ماد ایجاد تمایز میان مردان خویشاوند پادشاه با مردم عادی بود. به این منظور گاهی اوقات نواری به دور کلاه (تیاره) می‌بستند که دنباله نوار به همراه دنبالۀ کوتاه در پشت سر قرار می‌گرفت.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین، 1383ش، ص‌52.</ref> همچنین در نوشته‌های هرودوت به هدیۀ تیاره‌ای زربفت که برای جلب دوستی به‌عنوان پیشکش برای خشایارشاه فرستاده شده، اشاره شده است.<ref> یار‌شاطر، پوشاک در ایران زمین،1383ش، ‌ص‌50.</ref>

یادداشت‌ها

<references group="یادداشت"/>

منابع

• پناهی، محمد‌حسین و اخباری، محسن، «ساختار و کارکردهای خانواده ایرانی در دوره مادها»، نشریه جامعه شناسی تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، دوره دهم، شماره یکم، تهران، 1397ش.
• «تاریخچه لباس مادها چیست؟ ویژگی پوشاک مادها!»، وب‌سایت پخش پوشاک، تاریخ درج مطلب: 10 شهریور 1402ش.
• ثاقب‌فر، مرتضی‌، دین مهر در جهان باستان، چاپ اول، تهران، توس، 1385ش.
• «سه مغ به دیدار مسیح تازه متولد‌شده می‌روند»، وب‌سایت فرزانش و فلسفه، تاریخ درج مطلب: 15 آبان 1402ش.
• شهبازی، شاپور‌ و ‌حیدرزاده، محمد، «پوشاک در دوره مادها و هخامنشیان»، فصلنامۀ تخصصی تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، جندی شاپور، 1397ش.
• شریف‌نژاد، مریم و محمودی عالمی، علی، «بررسی پوشش زنان و مردان دورۀ ماد، تأثیر، پیشه، اقلیم و ارتباط با دیگر جوامع بر روی نوع پوشش قوم ماد»، نخستین کنفرانس ملی پوشاک، طراحی پارچه و لباس، 1399ش.
• شهشهانی، سهیلا، تاریخ پوشش سر در ایران، چاپ اول، تهران، مدبر، 1374ش.
• کاظمی، آنی، «تاریخچه لباس و پوشاک در دوره مادها»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 15 تیر 1399ش.
• کرمی، رقیه سادات، «‌مطالعه پوشاک معاصر زنان لر منطقه لرستان با پوشاک زنان دوره باستان با تکیه بر قوم ماد»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه واحد شرق پیام نور، 1396ش.
• «لباس و پوشاک د‌ر دوره مادها»، وب‌سایت سیری در ایران، تاریخ درج مطلب: 11 آبان 1398ش.
• یار‌شاطر، احسان، پوشاک در ایران زمین، مترجم پیمان متین، چاپ دوم، تهران، امیر کبیر، 1383ش.