میرزا فتحعلی آخوندزاده: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(صفحه‌ای تازه حاوی «'''<big>میرزا فتحعلی آخوندزاده</big>'''؛ نمایشنامه‌نویس، منتقد و روشنفکر عصر قاجاریه. میرزا فتحعلی آخوندزاده پس از سفر به تفلیس با نویسندگان و شعرای ایرانی و روسی آشنا و محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» تشکیل دادند و با‌اندیشه‌های نو ادبی و اجتماعی...» ایجاد کرد) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۰: | خط ۱۰: | ||
==تالیفات== | ==تالیفات== | ||
آخوندزاده در حوزه‌های مختلفی مانند نمایشنامه، نقد ادبی، کریتیکا، درام، نقد دین، پروتستانتیسم اسلامی، تغییر الفبا، داستان‌نویسی، نثر و شعر فارسی مطالبی نگارش کرده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: <ref>. مرادخانی، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، 1402ش، ص102.</ref> | آخوندزاده در حوزه‌های مختلفی مانند نمایشنامه، نقد ادبی، کریتیکا، درام، نقد دین، پروتستانتیسم اسلامی، تغییر الفبا، داستان‌نویسی، نثر و شعر فارسی مطالبی نگارش کرده که مهم‌ترین آنها عبارتند از: <ref>[https://ensani.ir/fa/article/563800/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7-%D9%81%D8%AA%D8%AD%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D9%88-%D9%85%D9%81%D9%87%D9%88%D9%85-%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86 . مرادخانی، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، 1402ش، ص102.]</ref> | ||
===کتب=== | ===کتب=== | ||
* تمثیلات: (شش نمایش‌نامة کمدی)؛ | *تمثیلات: (شش نمایش‌نامة کمدی)؛ | ||
* حکایت یوسف شاه: (ستارگان فریب‌خورده)؛ | *حکایت یوسف شاه: (ستارگان فریب‌خورده)؛ | ||
* الفبای جدید؛ | *الفبای جدید؛ | ||
* مکتوبات کمال‌الدوله: (سه مکتوب). | *مکتوبات کمال‌الدوله: (سه مکتوب). | ||
===مقالات=== | ===مقالات=== | ||
* رساله ایراد؛ | *رساله ایراد؛ | ||
* قریتکا؛ نقد بر روزنامه ملتی و شعر سروش اصفهانی؛ | *قریتکا؛ نقد بر روزنامه ملتی و شعر سروش اصفهانی؛ | ||
* انتقادی بر نمایشنامههای میرزا آقای تبریزی؛ | *انتقادی بر نمایشنامههای میرزا آقای تبریزی؛ | ||
* انتقاد بر رساله «یک کلمه»؛ | *انتقاد بر رساله «یک کلمه»؛ | ||
* عقیدة حکیم «یوم» انگلیسی در نفی واجب‌الوجوب؛ | *عقیدة حکیم «یوم» انگلیسی در نفی واجب‌الوجوب؛ | ||
* تفهیم حریت از جان استوارت؛ | *تفهیم حریت از جان استوارت؛ | ||
* مثل حکیم سیسموند؛ | *مثل حکیم سیسموند؛ | ||
* انتقاد بر مثنوی مولوی؛ | *انتقاد بر مثنوی مولوی؛ | ||
* مسائل مکتب و تدریس؛ | *مسائل مکتب و تدریس؛ | ||
* درباره نظم و نثر؛ | *درباره نظم و نثر؛ | ||
* دربارة کتاب چلبی؛ | *دربارة کتاب چلبی؛ | ||
* عقاید بابیه؛ | *عقاید بابیه؛ | ||
* تاریخ خریستوفور قولومب فاتح ینگی دنیا؛ | *تاریخ خریستوفور قولومب فاتح ینگی دنیا؛ | ||
* بحث میرزا فتحعلی آخوندزاده با آخوند ملااکبر السالیانی درباره عبادات. | *بحث میرزا فتحعلی آخوندزاده با آخوند ملااکبر السالیانی درباره عبادات. | ||
===اشعار=== | ===اشعار=== | ||
* ده قطعه سروده شعر فارشی: شکایت روزگار، بازی شطرنج؛ | *ده قطعه سروده شعر فارشی: شکایت روزگار، بازی شطرنج؛ | ||
* پانزده قطعه شعر ترکی.<ref>. آدمیت،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، 1349ش، ص29-31.</ref> | *پانزده قطعه شعر ترکی.<ref>. آدمیت،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، 1349ش، ص29-31.</ref> | ||
==نقد تفکر آخوندزاده== | ==نقد تفکر آخوندزاده== | ||
سیدعلی خامنه‌ای دربارۀ آخوندزاده معتقد است؛ او به قفقاز رفته و در روسیه سرسفرهی تزارها نشسته و به خیال خودش علیه دستگاه استبداد ایران شروع به مبارزه کرده است، لیکن این مبارزه نامطمئن و غیر قابل‌قبول بوده است. به‌جای نبرد با استبداد به دین و اعتقادات مردم و سنت‌های اصیل بومی متعرض شده است. میرزا فتحعلی هم‌زمان با تزارها، بلشویک‌ها و کمونیست‌ها را همراهی می‌کرده، به‌طوری که برای وی مراسم کنسرت برگزار کردند. این قضیه حکایت از این است که او هم در حکومت تزاری و هم در حکومت بلشویک‌ها طرفدار داشته است و این نشان‌دهندۀ این است که آخوندزاده روحیه و شخصیت مضطربی داشته است. هر عاقلی پی به این نکته می‌برد که نقطه مشترک حکومت تزاری و حکومت کمونیستی در چه چیزی است و چرا از آخوندزاده حمایت می‌کنند؟ نقطه مشترک این دو گروه ضدّیت با مذهب تشیع و اسلام بوده و باید کسی را پیدا می‌کردند تا او منادی ضدّیت با اسلام را به دوش خود بکشد.<ref>. خامنه‌ای، «بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.</ref> | سیدعلی خامنه‌ای دربارۀ آخوندزاده معتقد است؛ او به قفقاز رفته و در روسیه سرسفرهی تزارها نشسته و به خیال خودش علیه دستگاه استبداد ایران شروع به مبارزه کرده است، لیکن این مبارزه نامطمئن و غیر قابل‌قبول بوده است. به‌جای نبرد با استبداد به دین و اعتقادات مردم و سنت‌های اصیل بومی متعرض شده است. میرزا فتحعلی هم‌زمان با تزارها، بلشویک‌ها و کمونیست‌ها را همراهی می‌کرده، به‌طوری که برای وی مراسم کنسرت برگزار کردند. این قضیه حکایت از این است که او هم در حکومت تزاری و هم در حکومت بلشویک‌ها طرفدار داشته است و این نشان‌دهندۀ این است که آخوندزاده روحیه و شخصیت مضطربی داشته است. هر عاقلی پی به این نکته می‌برد که نقطه مشترک حکومت تزاری و حکومت کمونیستی در چه چیزی است و چرا از آخوندزاده حمایت می‌کنند؟ نقطه مشترک این دو گروه ضدّیت با مذهب تشیع و اسلام بوده و باید کسی را پیدا می‌کردند تا او منادی ضدّیت با اسلام را به دوش خود بکشد.<ref>[https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=2888 . خامنه‌ای، «بیانات رهبری در دیدار با دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای.]</ref> | ||
مرتضی مطهری بر این باور است که روشنفکرانی مانند آخوندزاده‌ها مشکلات جامعه خود را به‌دلیل سنت و مذهب می‌دانستند و برای فرار از این فلاکت به دنیای پیشرفته غربی و معرفی الگوهای آن روی می‌آوردند. افکار این گروه از روشنفکران مطابق با‌اندیشه‌های استعمارگران غربی است؛ اگرچه در ظاهر عقاید این‌ها یک‌اندیشه جدید در سطح جامعه به‌نظر می‌رسد؛ ولی در واقع تفکرات وارداتی از آن سوی مرزها است و جهل مردم نیز از سوی دیگر مانع نقد و تحلیل افکار این گروه روشنفکر می‌شود.<ref>. مطهری، مجموعه آثار، 1389ش، ج14، ص34.</ref> | مرتضی مطهری بر این باور است که روشنفکرانی مانند آخوندزاده‌ها مشکلات جامعه خود را به‌دلیل سنت و مذهب می‌دانستند و برای فرار از این فلاکت به دنیای پیشرفته غربی و معرفی الگوهای آن روی می‌آوردند. افکار این گروه از روشنفکران مطابق با‌اندیشه‌های استعمارگران غربی است؛ اگرچه در ظاهر عقاید این‌ها یک‌اندیشه جدید در سطح جامعه به‌نظر می‌رسد؛ ولی در واقع تفکرات وارداتی از آن سوی مرزها است و جهل مردم نیز از سوی دیگر مانع نقد و تحلیل افکار این گروه روشنفکر می‌شود.<ref>[https://lib.eshia.ir/11051/14/34 . مطهری، مجموعه آثار، 1389ش، ج14، ص34.]</ref> | ||
==اندیشه سیاسی== | ==اندیشه سیاسی== | ||
آخوندزاده از نظر سیاسی طرفدار نهضت مشروطه و به جدایی دین از سیاست معتقد بود. وی در کتاب «مکتوب» خود استدلال می‌کند که سرزمین ایران بسیار عالی است؛ اما مردم آن نادان بوده و پادشاهی ظالم دارد و روحانیون باعث ضعف و ناتوانی مملکت شده‌اند و تعصب دینی منجر به بدبختی مردم شده است. میرزا فتحعلی به اصالت عقل و تجربه اعتقاد داشت و علم را از حکمت جدا نمیدانست. او با تعبد و تقلید مخالف بود. وی در اولین مرحله فکری به‌شدت متاثر از استاد میرزاشفیع بود؛ میرزا او را از درآمدن به کسوت روحانیت نهی کرد و تخم کینه روحانیت را در دلش کاشت. دومین سیر فکری او در تفلیس و با تشکیل محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» صورت گرفت. مراوده با بزرگان منجر به آشنایی با بزرگان و شهرت او در ایران، قفقاز، روسیه و عثمانی شد. او تصمیم گرفت جهت تربیت و آشنایی مردم با حقوق مدنی، مدرسه، روزنامه و تئاتر ایجاد کند و زنان را نیز به آزادی برساند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1362ش، ج2، ص557.</ref> | آخوندزاده از نظر سیاسی طرفدار نهضت مشروطه و به جدایی دین از سیاست معتقد بود. وی در کتاب «مکتوب» خود استدلال می‌کند که سرزمین ایران بسیار عالی است؛ اما مردم آن نادان بوده و پادشاهی ظالم دارد و روحانیون باعث ضعف و ناتوانی مملکت شده‌اند و تعصب دینی منجر به بدبختی مردم شده است. میرزا فتحعلی به اصالت عقل و تجربه اعتقاد داشت و علم را از حکمت جدا نمیدانست. او با تعبد و تقلید مخالف بود. وی در اولین مرحله فکری به‌شدت متاثر از استاد میرزاشفیع بود؛ میرزا او را از درآمدن به کسوت روحانیت نهی کرد و تخم کینه روحانیت را در دلش کاشت. دومین سیر فکری او در تفلیس و با تشکیل محفل ادبی به‌نام «دیوان عقل» صورت گرفت. مراوده با بزرگان منجر به آشنایی با بزرگان و شهرت او در ایران، قفقاز، روسیه و عثمانی شد. او تصمیم گرفت جهت تربیت و آشنایی مردم با حقوق مدنی، مدرسه، روزنامه و تئاتر ایجاد کند و زنان را نیز به آزادی برساند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1362ش، ج2، ص557.</ref> | ||
مهم‌ترین محور‌اندیشه آخوندزاده سکولاریسم است. او به‌طور جدی طرفدار جدایی دین از سیاست و مخالف دخالت شرع بود. شاید به‌همین علت کتاب‌های وی تا سال 1350ش چاپ و منتشر نشد. در رابطه با ناسیونالیسم تا حدی راه افراط در پیش گرفت که خواهان تغییر حروف الفبای ایرانی شد. وی آن را یکی از عوامل عقب‌ماندگی یاد کرده و دست به اختراع الفبای جدیدی زده است.اندیشه وطن‌دوستی او علت جدایی اسلام شده و به‌سمت باستان‌گرایی و ایران قبل از اسلام گرایش شدیدی پیدا کرده بود. این وجه‌اندیشه در نمایشنامههای او به‌خوبی قابل مشاهده است.<ref>. «نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر.</ref> | مهم‌ترین محور‌اندیشه آخوندزاده سکولاریسم است. او به‌طور جدی طرفدار جدایی دین از سیاست و مخالف دخالت شرع بود. شاید به‌همین علت کتاب‌های وی تا سال 1350ش چاپ و منتشر نشد. در رابطه با ناسیونالیسم تا حدی راه افراط در پیش گرفت که خواهان تغییر حروف الفبای ایرانی شد. وی آن را یکی از عوامل عقب‌ماندگی یاد کرده و دست به اختراع الفبای جدیدی زده است.اندیشه وطن‌دوستی او علت جدایی اسلام شده و به‌سمت باستان‌گرایی و ایران قبل از اسلام گرایش شدیدی پیدا کرده بود. این وجه‌اندیشه در نمایشنامههای او به‌خوبی قابل مشاهده است.<ref>[https://www.iichs.ir/fa/news/8391/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86-%D8%B2%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AD%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87 . «نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر.]</ref> | ||
==حجاب از نگاه آخوندزاده== | ==حجاب از نگاه آخوندزاده== | ||
آخوندزاده از جمله روشنفکران و نوگرایان معاصر بود که نسبت به مسائل حوزۀ زن توجه داشت. در آثارش به موضوعاتی از جمله: «آزادی زن»، «برابری میان زن و مرد»، «تعلیم و تربیت زن»، «الغای تعدد زوجات» و «آزادی حجاب» پرداخته است. او در نوشته‌هایش به‌طور واضح اعلام می‌کند که مخالف حجاب است و معتقد است زن با نزول آیۀ حجاب تا قیامت به حبس ابدی افتاد و اینکه حجاب مربوط به زمان گذشته و جامعه عربستان بوده که به سبب حفظ حریم همسران پیامبر با اعراب به‌وجود آمده است.<ref>. آخوندزاده، مکتوبات، بی‌تا، ص36.</ref> به نظر او دین اسلام حجاب را به ناحق بر زنان مسلمان تحمیل کرده و این مخالف برابری زن و مرد است. غرض از اجباری بودن حجاب، مصونیت افراد جامعه از گناه بوده ولی معصیت زنا هنوز در بین مردم وجود دارد.<ref>. اروجی، «زن در‌اندیشۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ.</ref> | آخوندزاده از جمله روشنفکران و نوگرایان معاصر بود که نسبت به مسائل حوزۀ زن توجه داشت. در آثارش به موضوعاتی از جمله: «آزادی زن»، «برابری میان زن و مرد»، «تعلیم و تربیت زن»، «الغای تعدد زوجات» و «آزادی حجاب» پرداخته است. او در نوشته‌هایش به‌طور واضح اعلام می‌کند که مخالف حجاب است و معتقد است زن با نزول آیۀ حجاب تا قیامت به حبس ابدی افتاد و اینکه حجاب مربوط به زمان گذشته و جامعه عربستان بوده که به سبب حفظ حریم همسران پیامبر با اعراب به‌وجود آمده است.<ref>. آخوندزاده، مکتوبات، بی‌تا، ص36.</ref> به نظر او دین اسلام حجاب را به ناحق بر زنان مسلمان تحمیل کرده و این مخالف برابری زن و مرد است. غرض از اجباری بودن حجاب، مصونیت افراد جامعه از گناه بوده ولی معصیت زنا هنوز در بین مردم وجود دارد.<ref>[https://www.irannamag.com/article/%D8%B2%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D9%86%D8%AF%DB%8C%D8%B4%DB%80-%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%B2%D8%A7%D9%81%D8%AA%D8%AD%D8%B9%D9%84%DB%8C-%D8%A2%D8%AE%D9%88%D9%86%D8%AF%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87-1227-1295/ . اروجی، «زن در‌اندیشۀ میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ.]</ref> | ||
==آخوندزاده و نمایشنامه== | ==آخوندزاده و نمایشنامه== | ||
آخوندزاده یکی از نویسندگان فعال دورة قاجار بوده است. مناسب‌ترین روشی که او برای بیان انتقادات خود از جامعۀ ایران و اسلام به‌کار برد، نمایشنامه بود. وی در این فن از بزرگانی مانند «شکسپیر» و «مولیر» الگو می‌گرفت. نمایشنامههای او بوی انتقاد سیاسی تندی داشت: | آخوندزاده یکی از نویسندگان فعال دورة قاجار بوده است. مناسب‌ترین روشی که او برای بیان انتقادات خود از جامعۀ ایران و اسلام به‌کار برد، نمایشنامه بود. وی در این فن از بزرگانی مانند «شکسپیر» و «مولیر» الگو می‌گرفت. نمایشنامههای او بوی انتقاد سیاسی تندی داشت: | ||
* در «نمایشنامه جادوگر ایرانی» صدارت حاجی میرزا آقاسی را تمسخر می‌کرد. | *در «نمایشنامه جادوگر ایرانی» صدارت حاجی میرزا آقاسی را تمسخر می‌کرد. | ||
* نمایشنامه دیگری به تجاوزاتی که در محیط اجتماعی کشورهای جنوب‌غربی آسیا به حقوق زن میشد اشاره کرده است. | *نمایشنامه دیگری به تجاوزاتی که در محیط اجتماعی کشورهای جنوب‌غربی آسیا به حقوق زن میشد اشاره کرده است. | ||
* در نمایشنامه دیگری فساد حاکمان زمان را آشکار کرده بود. | *در نمایشنامه دیگری فساد حاکمان زمان را آشکار کرده بود. | ||
* داستان «ستارگان فریب‌خورده» تصویری است از دولت شاه عباسی که اهل دولت، دربار، روحانیون و منجّم‌ها همگی انسان‌های غافل و چاپلوس هستند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1382ش، ج10، ص412.</ref> | *داستان «ستارگان فریب‌خورده» تصویری است از دولت شاه عباسی که اهل دولت، دربار، روحانیون و منجّم‌ها همگی انسان‌های غافل و چاپلوس هستند.<ref>. راوندی، تاریخ اجتماعی ایران، 1382ش، ج10، ص412.</ref> | ||
آخوندزاده را نخستین نمایشنامه‌نویس ایرانی دانسته‌اند. او تحت تاثیر نویسندگان روسیه بود. شش نمایشنامه (کتاب تمثیلات) کمدی انتقادی و یک داستان به سبک و شیوه داستان‌نویسی جدید از آثار او است: داستان «حکایت یوسف‌شاه (ستارگان گول‌خورده)» و نمایشنامههای «وزیرخان لنکران»، «خرس قولدور باسان»، «مرد خسیس»، «وکلای مرافعه»، «موسی ژوردان»، «ملا ابراهیم خلیل کیماگر» و «داستان یوسف‌شاه» که تمام این‌ها توسط میرزا محمدجعفر قراچه‌داغی به فارسی ترجمه شده است.<ref>. آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/از مولیر تا آخوندزاده و هدایت، خیرگزاری کتاب ایران: ایبنا</ref> | آخوندزاده را نخستین نمایشنامه‌نویس ایرانی دانسته‌اند. او تحت تاثیر نویسندگان روسیه بود. شش نمایشنامه (کتاب تمثیلات) کمدی انتقادی و یک داستان به سبک و شیوه داستان‌نویسی جدید از آثار او است: داستان «حکایت یوسف‌شاه (ستارگان گول‌خورده)» و نمایشنامههای «وزیرخان لنکران»، «خرس قولدور باسان»، «مرد خسیس»، «وکلای مرافعه»، «موسی ژوردان»، «ملا ابراهیم خلیل کیماگر» و «داستان یوسف‌شاه» که تمام این‌ها توسط میرزا محمدجعفر قراچه‌داغی به فارسی ترجمه شده است.<ref>. آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/از مولیر تا آخوندزاده و هدایت، خیرگزاری کتاب ایران: ایبنا</ref> | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
* آخوندزاده، میرزا فتحعلی، مکتوبات، تبریز، احیاء، بی‌تا. | *آخوندزاده، میرزا فتحعلی، مکتوبات، تبریز، احیاء، بی‌تا. | ||
* «آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/ از مولیر تا آخوندزاده و هدایت»، خبرگزاری کتاب ایران: ایبنا، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1397ش. | *«آخوندزاده نخستین نمایشنامه‌نویس جهان اسلام/ از مولیر تا آخوندزاده و هدایت»، خبرگزاری کتاب ایران: ایبنا، تاریخ درج مطلب: 11 اسفند 1397ش. | ||
* اروجی، فاطمه، «زن در‌اندیشۀ میرزافتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1403ش. | *اروجی، فاطمه، «زن در‌اندیشۀ میرزافتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت ایران نامگ، تاریخ بازدید: 9 مرداد 1403ش. | ||
* دمیت، فریدون،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی، 1349ش. | *دمیت، فریدون،اندیشه‌های میرزا فتحعلی آخوندزاده، تهران، خوارزمی، 1349ش. | ||
* خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 اردبیهشت 1377ش. | *خامنه‌ای، سیدعلی، «بیانات در جمع دانشجویان دانشگاه تهران»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ درج مطلب: 22 اردبیهشت 1377ش. | ||
* راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382ش. | *راوندی، مرتضی، تاریخ اجتماعی ایران، تهران، نگاه، 1382ش. | ||
* مرادخانی، فردین، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، در مجله مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)، شمارة 55، بهار 1402ش. | *مرادخانی، فردین، «میرزا فتحعلی آخوندزاده و مفهوم قانون»، در مجله مطالعات تاریخ فرهنگی (پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ)، شمارة 55، بهار 1402ش. | ||
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، قم، صدرا، 1375ش. | *مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، قم، صدرا، 1375ش. | ||
* «نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1398ش. | *«نگاهی به جهان‌زیست میرزا فتحعلی آخوندزاده»، وب‌سایت پژوهشکده تاریخ معاصر، تاریخ درج مطلب: 15 آذر 1398ش. | ||
[[رده: ویکی‌رز]] | [[رده: ویکی‌رز]] | ||