زیورآلات دوره هخامنشی
زیورآلات دوره هخامنشی؛ جواهراتِ مردم ایران در دوره هخامنشیان.
زیورآلات دوره هخامنشی، نقش مهمی در تزئینات پوشاک آنان داشته است. گردن‌بند، دست‌بند و گوشواره از جملۀ زیورآلات هخامنشیان بوده که با ظرافت و هنر فراوانی روی آنها نقش شده است. از ویژگی‌های بارز زیورآلات هخامنشی می‌توان به جذابیت، مهارت فنی، تنوع سبک‌ها و هماهنگی نقوش آنها اشاره کرد. این جواهرات به نقاط دیگر دنیا مانند یونان صادر می‌شد.
تاریخچه
از زمان‌های گذشته در فلات ایران، زنان و مردان خود را می‌آراسته‌اند. ساکنان ایران قبل از رسیدن مهاجرین آریایی در مناطقی چون حاشیه کویر مرکزی ایران به صنعت ذوب فلزات دست یافته بودند. پس از دوران نوسنگی و با شروع دوران مس، ارتباط تجاری ساکنان ایران با اقوام ساکن در بین‌النهرین، مصر و ایلامیان سبب اثرپذیری هنر ایرانیان در ساخت زیورآلات از این اقوام شد.<ref> غیبی، 3500 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص33.</ref> در دورۀ هخامنشیان، زمین‌شناسی و بهره‌برداری از ثروت‌های نهان آن گسترش یافت و استخراج مس، طلا و نقره به بیشترین میزان خود رسید. در این دوره تولید طلا و برای نخستین بار ضرب سکه طلا در جهان رایج شد.<ref> سرافراز و فیروزمندی، مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۲.</ref> علاوه بر سکه، از طلا در ساختن اشیای تزئینی و زیورآلات استفاده می‌شد. اشیای اندکی از آن دوره باقی مانده که در نوع خود بی‌نظیر هستند.<ref> فاریر، هنر‌های ایران، ۱۳۷۴ش، ص۱۸۹.</ref> تزئینات جواهرسازی هخامنشیان در دستبندها، گوشواره‌ها، سینه‌ریز‌ها، گردنبندها و آرایه‌های لباس‌ها دیده شده است.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۰.</ref> مقدار جواهرات حکومت هخامنشی در خزانه و تخت جمشید، استخر، پاسارگاد، اکباتان و شوش به‌شکل شمش و اشیای قیمتی بسیار زیاد بوده که نشانگر تبحر استادان این هنر بوده است.<ref> سرافراز و فیروزمندی، مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی، ۱۳۷۵ش، ص۱۵۲.</ref>
کاربرد زیورآلات در دوران هخامنشی
ایرانیان از ابتدا علاقه بسیاری به زیورآلات داشته‌اند و از آنها به‌عنوان مکمل پوشش و تزیین کننده لباس در سر و دست و پای زن و مرد در اقوام مختلف استفاده می‌کردند.<ref> غیبی، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، 1392ش، ص128.</ref> استفاده از زیورآلات در زنان جنبۀ زیبایی، خودآرایی و دلربایی داشته است؛ مردان نیز برای افزایش ترس و فریب در مقابل دشمنان از آن بهره می‌بردند. <ref> غیبی، 3500 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص33.</ref>
زیورآلات در باورها و فرهنگ مردم در دورۀ هخامنشی
جواهرات در باورها و آداب‌ورسوم نیز اهمیت فراوان داشته است؛ به‌گونه‌ای‌که تا پیش از اسلام، در جواهرات خود از طرح‌ها و نقوش انسانی، حیوانی، گیاهی و خیالی که ارزش‌های نمادین داشته، استفاده می‌کردند.<ref> ریاضی، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، 1375ش، ص18.</ref> استفاده از نقش‌های نمادین در دوران هخامنشیان بیشتر دیده شده است.<ref> غیبی، 3500 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص21.</ref> زیورآلات در کنار جنبه آراستگی و تجملی خود، آبرو و افتخاری برای زنان و پس‌انداز و سرمایه‌ای خانوادگی محسوب می‌شد که از مادر به دختر به ارث می‌رسید.<ref> شهری، طهران قدیم، ۱۳۷۱ش، ص198؛ نظری داشلی‌برون و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، ۱۳۸۴ش، ص348.</ref>
ویژگی‌های جواهرات دورۀ هخامنشی
در دورۀ هخامنشی با استفاده از جواهرکاری و زرگری، درصدد نشان‌دادن جایگاه قدرت و عظمت سلطنت کوروش و جانشینان او بودند. یکی از این نمونه‌ها نقش‌برجسته‌های تخت جمشید است. مهارت فنی، ذوق هنری، رنگ‌بندی، آمیزش نگاره‌ها و پویایی سبک‌های به‌کاررفته، از ویژگی‌های اصلی زیورآلات دوره هخامنشی است.<ref> فاریر، هنر‌های ایران، ۱۳۷۴ش، ص۱۸۹.</ref>
انواع جواهرآلات
در تحقیقات باستان‌شناسی در فلات ایران، به انواع بسیاری از جواهرآلات نقره، طلا و برنز، شامل گردنبندها، گوشواره‌ها و آیینه‌ها دست‌یافته‌اند که این اشیا، از آرامگاه‌های صخره‌ای و یا قبرستان‌های تابوتی به دست آمده است.<ref> غیبی، 3500 سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، 1391ش، ص33.</ref> از آثار بازمانده از این دوره می‌توان به گوشواره، گردن‌بند، انگشتر، دست‌بند، زنجیرهای طلا و تکه‌دوزی‌های زربافت اشاره کرد.<ref> ویلسن، تاریخ صنایع ایران، 1317ش، ص79.</ref>
دستبندها
دست‌بندهای مزین به سر حیوان در دوران حکومت هخامنشیان رواج بسیار داشتند.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۰.</ref> در دست‌بند به دست آمده از خزانۀ تخت‌جمشید، دو شیر در حال بلعیدن دو قوچ‌اند، که سر قوچ‌ها از دهان شیرها بیرون زده است. در برخی دستبندها نیز از تمام بدن حیوان برای ساخت آن استفاده شده است که نمونه‌ای از آن در اشیای گنجینه جیحون در لندن قرار دارد. در این نمونه دست‌بند طرح دو پرنده شکاری است که بدن آنها دور دست‌بند چرخیده است.<ref> کخ، هاید ماری، از زبان داریوش، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۶ و ۲۵۷.</ref> در گنجینه جیحون، قسمت‌های انتهایی دستبندها با سر‌های شیر، شیر‌دال، قوچ، بز، مرغابی، بز بالدار و پروتوم (سر حیوان با نیم‌تنه انسان) کار شده‌اند. بسیاری از دستبندها شامل تورفتگی‌‌هایی برای نصب جواهرات در پشت سر حیوانات هستند تا طرح‌های خاصی همچون یال شیر ایجاد کنند. این دستبندها با سنگ‌های قیمتی رنگارنگ، آبگینه و سرامیک تزئین شده‌اند.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۰.</ref>
گردنبندها
گردن‌بندهای این دوره از طلا و مزین به نگین‌های فیروزه‌ای و لاجوردی است، سایر گردن‌بندهای ساده طلا نیز لیمویی شکل‌اند. در گنجینه جیحون گردن‌بندهایی وجود دارد به‌شکل حلقه‌هایی که دو تا سه‌بار، مانند فنر به دور خود پیچیده‌اند و قسمت انتهای آن به‌شکل سر شیر، بز یا قوچ با تزئینات شیارها هستند.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.</ref> گردن‌بندی نیز از جنس طلا، آراسته به سنگ‌های عقیق و فیروزه، دارای نقش‌های صحنه‌های شکار، انسان، پرنده و اهورا مزدا وجود دارد.<ref> غیبی، ۳۵۰۰ سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، ۱۳۹۱ش، ص۱۸۶ و ۱۸۷. </ref> در پاسارگاد نیز گردن‌بندی طلا یافت شده است که شامل آويز‌های قالبی مختلف به‌شکل چهره کامل خدای (بس)، سر انسانی با کلاه یا تاج مسطح، سر کامل بز کوهی و سر کامل یک شیر غرّان است.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۱.</ref>
گوشواره‌ها
برجسته‌ترین مدل گوشواره‌های هخامنشی به‌صورت حلقوی مسطح است که دایره کاملی را ایجاد نمی‌کند. حالت‌های ساده‌تر این گوشواره‌ها یک سطح صاف با سوراخی در مرکز است که گاه اطراف لبۀ آن با قطراتی شبیه به شبنم روی برگ گیاهان، احتمالاً به تقلید از گل‌ها، تزئین شده است. پرکارترین نمونۀ گوشواره از گنجینه‌ای نزدیک یکی از کوشک‌های پاسارگاد به دست آمده است. این گوشواره‌ها با مفتول‌های طلا و با ملیله‌کاری و دانه‌کاری برجسته پدید آمده است. گوشواره‌ها شامل آويز‌هایی سوار بر بدنه گوشواره یا آويزان از آن یا ترکیبی از هر دو نمونه هستند.<ref> کرتیس و تالیس، امپراطوری فراموش شده، ۱۳۹۲ش، ص۱۳۰.</ref> نوع دیگری از گوشواره‌های هخامنشی نادر و زیبا، آویز‌هایی به‌شکل اسب دارد که در مراسم مهم استفاده می‌شد.<ref> کالیکان، باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دوران مادی‌ها و پارسی‌ها، ۱۳۸۵ش، ص۱۳۷.</ref> گوشواره زیبای دیگری در موزه متروپولیتن نیویورک وجود دارد. در دایره میانی این گوشواره، ایزدی با چهار بال و یک دم در هلال ماه تصویر شده است. این گوشواره آراسته به سنگ‌های رنگی بوده، که فقط چند فیروزه از آن بر جای مانده است.<ref> کخ، هاید ماری، از زبان داریوش، ۱۳۸۷ش، ص۲۵۷ و ۲۵۸.</ref>
صادرات زیورآلات هخامنشی
با توجه به تشریحی که ویلسون از کشف دو بازوبند طلای خالص در زمان ساخت کانال کورنیت یونان دارد و آنها را متعلق به حکومت هخامنشیان می‌داند، می‌توان به صادرات زیورآلات هخامنشی به سرزمین‌های مختلف، از جمله یونان پی برد.<ref> ویلسن، تاریخ صنایع ایران، 1317ش، ص245.</ref> همچنین گفته شده با توجه به مهارت بالای هخامنشیان در نقره‌سازی، جواهرسازی و زرگری، زیورآلات آن دوره به نقاط دوردست، همچون جیحون، کوه‌های آلتایی و مصر صادر می‌شد.<ref> یاقوتی و دادور، «مطالعۀ تطبیقی سیر تحول و تطور زیورآلات ایران در دورۀ هخامنشی و اشکانی»، 1399ش، ص102-103.</ref>
پانویس
منابع
- ریاضی، محمدرضا، فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران، تهران، دانشگاه الزهرا، 1375ش.
- سرافراز، علی‌اکبر و فیروزمندی، بهمن، مجموعه دروس باستان‌شناسی و هنر دوران تاریخی ماد و هخامنشی و اشکانی و ساسانی، تهران، مارلیک، 1375ش.
- شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، معین، ۱۳۷۱ش.
- فاریر، ر. دبلیو، هنر‌های ایران، ترجمه پرویز مرزبان، تهران، فروزان، 1374ش.
- غیبی، مهرآسا، ۳۵۰۰ سال تاریخ زیورآلات اقوام ایرانی، ترجمه منوچهر غیبی، تهران، هیرمند، 1391ش.
- غیبی، مهرآسا، هشت هزار سال تاریخ پوشاک اقوام ایرانی، تهران، هیرمند، چاپ پنجم، 1392ش.
- کالیکان، ویلیام، باستان‌شناسی و تاریخ هنر در دوران مادی‌ها و پارسی‌ها، ترجمه گودرز اسعد بختیار، تهران، پازینه، 1385ش.
- کخ، هاید ماری، از زبان داریوش، ترجمه پرویز رجبی، تهران، هیرمند، 1387ش.
- کرتیس، جان و تالیس، نایجل، امپراطوری فراموش شده (جهان پارسیان باستان)، ترجمه فرخ مستوفی، تهران، کتاب آمه، 1392ش.
- معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، زرین، چاپ سوم، ۱۳۸۶ش.
- نخجوانی، محمد بن هندوشاه، صحاح‌الفرس، مصحح عبدالعلی طاعتی، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، چاپ دوم، 1355ش.
- نظری داشلی برون، زلیخا و دیگران، مردم‌شناسی روستای ابیانه، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور، 1384ش.
- ویلسن، ج. کریستی، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدالله فریار، تهران، فرهنگسرا، 1317ش.
- یاقوتی، سپیده و دادور، ابوالقاسم، «مطالعۀ تطبیقی سیر تحول و تطور زیورآلات ایران در دورۀ هخامنشی و اشکانی»، مجله جلوه هنر، شمارۀ 29، زمستان 1399ش.